پانکراس (لوزالمعده): کارکردها، آناتومی و بیماری‌ها

Shekarban
دیابت نوع دو

پانکراس (لوزالمعده) یک اندام غده‌ای است که در ناحیه شکم و پشت معده قرار دارد. پانکراس تقریبا به اندازه دست است (شبیه به گلابی پهن که به صورت افقی در سراسر ناحیه شکم قرار گرفته است). پانکراس نقش مهمی در تبدیل مواد خوراکی مصرفی به سوخت مورد نیاز برای انجام فعالیت سلول‌ها دارد. پانکراس دو عملکرد اصلی دارد:
عملکرد غدد برون‌ریز (Exocrine) پانکراس آنزیم‌هایی را تولید می‌کند که برای هضم غذا ضروری هستند. این آنزیم‌ها از طریق مجرای پانکراس به روده کوچک می‌رسند؛
عملکرد غدد درون‌ریز (Endocrine) پانکراس هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون را تولید می‌کند که به تنظیم قند خون (گلوکز) کمک می‌کنند. این هورمون‌ها مستقیما وارد جریان خون می‌شوند.
عملکرد برون‌ریز پانکراس به هضم غذا کمک می‌کند. سلول‌های برون‌ریز پانکراس آنزیم‌های گوارشی زیر را تولید می‌کنند:

لیپاز این آنزیم به تجزیه چربی‌ها کمک می‌کند؛
آمیلاز این آنزیم به تجزیه کربوهیدرات‌ها (نشاسته) کمک می‌کند؛
پروتئازها (تریپسین و کیموتریپسین) این آنزیم‌ها به تجزیه پروتئین‌ها کمک می‌کنند؛
نوکلئازها این آنزیم‌ها به تجزیه اسیدهای نوکلئیک (DNA و RNA) کمک می‌کنند.

این آنزیم‌ها به همراه بی‌کربنات (که به خنثی کردن اسید معده در دوازدهه کمک می‌کند) شیره پانکراس را تشکیل می‌دهند. شیره پانکراس از طریق مجرای پانکراس به دوازدهه می‌رسد و در آنجا به هضم غذا کمک می‌کند.
عملکرد درون‌ریز پانکراس به تنظیم قند خون (گلوکز) کمک می‌کند. سلول‌های درون‌ریز پانکراس که به جزایر لانگرهانس معروف هستند، هورمون‌های زیر را تولید می‌کنند:

انسولین این هورمون سطح قند خون را کاهش می‌دهد. انسولین به گلوکز اجازه می‌دهد تا وارد سلول‌های بدن شود تا برای انرژی استفاده شود. همچنین به کبد کمک می‌کند تا گلوکز را به صورت گلیکوژن ذخیره کند؛
گلوکاگون این هورمون سطح قند خون را افزایش می‌دهد. گلوکاگون به کبد دستور می‌دهد تا گلیکوژن ذخیره شده را به گلوکز تبدیل کند و آن را در جریان خون آزاد کند؛
سوماتواستاتین این هورمون به تنظیم ترشح انسولین و گلوکاگون و همچنین سایر هورمون‌ها کمک می‌کند؛
پلی‌پپتید پانکراسی نقش دقیق این هورمون به طور کامل درک نشده است، اما به نظر می‌رسد در تنظیم ترشحات پانکراس و اشتها نقش داشته باشد.

با همکاری این هورمون‌ها، پانکراس به حفظ تعادل دقیق قند خون کمک می‌کند که برای عملکرد صحیح بدن ضروری است.

پانکراس چیست؟

پانکراس یا لوزالمعده، یک غده مهم در بدن است که بر اساس آنچه در بخش قبل مطرح شد دو نقش اصلی دارد:

کمک به گوارش غذا پانکراس شیره‌هایی تولید می‌کند که حاوی آنزیم‌های گوارشی هستند. این آنزیم‌ها به هضم چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها در روده کوچک کمک می‌کنند؛
تنظیم قند خون پانکراس هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون تولید می‌کند. انسولین قند خون را پایین می‌آورد و گلوکاگون قند خون را بالا می‌برد. این هورمون‌ها با هم تعادل قند خون را در بدن حفظ می‌کنند.

به طور خلاصه، پانکراس هم در هضم غذا نقش دارد و هم در تنظیم قند خون که برای سلامتی بدن بسیار حیاتی است.

پانکراس از سه بخش اصلی تشکیل شده است:

سر بخش پهن و راست پانکراس که در خمیدگی دوازدهه (اولین قسمت روده کوچک) قرار دارد؛
تنه بخش مرکزی پانکراس، بین سر و دم؛ و
دم بخش باریک و چپ پانکراس که به سمت طحال امتداد دارد.

پانکراس از طریق مجرایی به نام مجرای پانکراس به روده کوچک متصل می‌شود. مجرای پانکراس از طول پانکراس عبور می‌کند و شیره پانکراس (مخلوطی از آنزیم‌های گوارشی) را به دوازدهه می‌رساند. پانکراس در نزدیکی اندام‌های حیاتی دیگری از جمله موارد زیر قرار دارد، از جمله معده (پانکراس در پشت معده قرار گرفته است)، دوازدهه (سر پانکراس به دوازدهه متصل است)، طحال (دم پانکراس در نزدیکی طحال قرار دارد)، کیسه صفرا و مجاری صفراوی (مجرای صفراوی مشترک که صفرا را از کیسه صفرا و کبد حمل می‌کند) در نزدیکی دوازدهه به مجرای پانکراس متصل می‌شود) و کبد (پانکراس در زیر کبد قرار دارد).

عملکرد پانکراس

پانکراس یا لوزالمعده، غده‌ای مهم در دستگاه گوارش و دستگاه درون‌ریز بدن انسان است که نقش‌های آن به‌ دو کارکرد اصلی «برون‌ریز» (Exocrine) و «درون‌ریز» (Endocrine) تقسیم می‌شود. در ادامه، ساختار، اجزاء و عملکردهای مختلف پانکراس به‌صورت جامع بررسی می‌شوند.

ساختار و آناتومی کلی پانکراس

موقعیت: پانکراس در حفره شکمی و در عقب معده (در ناحیه پس‌حر‌فی) قرار دارد.

بخش‌ها:

سر (Head) که در حلقه دوازدهه (اثناعشر) قرار گرفته است؛
تنه یا تنه میانی (Body) که به‌سمت چپ امتداد می‌یابد؛
دم (Tail) که تا نزدیکی طحال ادامه دارد؛
اندازه و وزن طول حدود 15 تا 20 سانتی‌متر و وزن میانگین 70 تا 100 گرم است.

بافت‌شناسی (هیستولوژی)

بخش برون‌ریز (Exocrine)

واحدهای پایه‌ای آن «آسین‌ها» (Acini) نامیده می‌شوند. هر آسین شامل سلول‌های چین‌خورده‌ای می‌شود که آنزیم‌های گوارشی (آمیلاز، لیپاز و پروتئازها) را سنتز و درون مجاری کوچکی (Ductules) ترشح می‌کنند. این مجاری به مجرای پانکرا‌تی بزرگ (main pancreatic duct) می‌پیوندند و در نهایت به دوازدهه تخلیه می‌شوند.

بخش درون‌ریز (Endocrine)

توده‌های سلولی کوچک به نام «جزایر لانگرهانس» (Islets of Langerhans)، شامل 1 تا 2 درصد از کل بافت پانکراس می‌شود.انواع سلول‌های جزایر لانگرهانس عبارتند از:

سلول α (آلفا) تولید کننده گلوکاگون؛

سلول β (بتا) تولید کننده انسولین؛

سلول δ (دلتا) تولید کننده سوماتوستاتین؛

سلول PP (پانکراس پلی‌پپتید) تولید کننده پلی‌پپتید پانکرا‌سی؛

سلول ε (اپسیلون) تولید کننده گرلین (به میزان کم).

عملکرد برون‌ریز (هضم و جذب)

آنزیم‌های مهم این بخش عبارتند از:

آمیلاز پانکراسی تجزیه نشاسته و پلی‌ساکاریدها به مالتوز و دی‌ساکاریدها؛
لیپاز پانکراسی هیدرولیز تری‌ گلیسیریدها به اسیدهای چرب آزاد و مونو گلیسیرید؛
پروتئازها (تریپسینوژن، کیموتریپسینوژن، کاربوکسی‌پپتیداز) تجزیه پروتئین‌ها به پپتیدها و اسیدهای آمینه.

تنظیم ترشح:

هورمون سکرتین (از دیواره دوازدهه) تحریک ترشح آب و بی‌کربنات جهت خنثی‌سازی اسید معده؛
هورمون CCK (کلسیستوکینین) تحریک سلول‌های آسینی به ترشح آنزیم‌ها؛
عصبی (عصب واگوس) در شرایط جذب غذا ترشح آنزیم‌ها را تقویت می‌کند.

عملکرد درون‌ریز (تنظیم متابولیسم گلوکز و دیگر اعمال هورمونی)

انسولین (از سلول β)

اصلی‌ترین هورمون کاهش‌دهنده قند خون؛
افزایش جذب گلوکز در عضله و بافت چربی؛
تحریک گلیکوجنز (تبدیل گلیکوژن به گلوکز)، مهار گلوکونئوژنز و گلیکولیز در کبد (برای آشنایی بیشتر با اطلاعات این بخش می‌توانید به مقاله «راهنمای جامع رژیم غذایی دیابت: نکات و توصیه‌ها» مراجعه کنید).

گلوکاگون (از سلول α)

افزایش قند خون؛
تحریک گلیکوجن‌کیناز و گلوکونئوژنز در کبد.

سوماتوستاتین (از سلول δ)

مهار آزادسازی انسولین و گلوکاگون؛
تنظیم رشد و تکثیر سلول‌های جزیره.

پلی‌پپتید پانکراسی (PP)

کاهش حرکات روده‌ای؛
کنترل اشتها و مصرف غذا.

گرلین (از سلول ε)

افزایش اشتها؛
تأثیر بر متابولیسم چربی.

فیزیولوژی هماهنگ

پس از صرف غذا، افزایش گلوکز خون و ورود اسیدهای آمینه به جریان خون، ترشح انسولین را افزایش می‌دهد؛
هم‌زمان، سکرتین و CCK با ورود شیره معده و چربی‌ها به دوازدهه افزایش می‌یابند و عملکرد برون‌ریز پانکراس را تشدید می‌کنند؛
در فاز گرسنگی، سطح انسولین کاهش یافته و گلوکاگون آزاد می‌شود تا قند خون را پایدار نگه دارد.

پانکراس با دو نقش کلیدی در دستگاه گوارش (تولید آنزیم‌های هضمی) و درون‌ریز (تنظیم قند خون و متابولیسم) یک عنصر حیاتی است. اختلال در هر یک از عملکردهای برون‌ریز یا درون‌ریز آن می‌تواند پیامدهای جدی سلامتی به همراه داشته باشد.

بیماری‌های پانکراس

پانکراس یا لوزالمعده غده‌ای مهم در بدن است که نقش‌های حیاتی در هضم غذا و تنظیم سطح گلوکز خون دارد. هرگونه اختلال در عملکرد این غده می‌تواند به مشکلات جدی در سیستم گوارشی و متابولیسم منجر شود. در ادامه بررسی انواع بیماری‌های پانکراس پرداخته شده است.

انواع بیماری‌های پانکراس

پانکراتیت حاد التهاب ناگهانی پانکراس که غالبا با درد شدید شکمی، تهوع و استفراغ همراه است؛

پانکراتیت مزمن التهاب طولانی‌مدت که به تدریج به تخریب ساختار پانکراس منجر می‌شود و ممکن است باعث بروز درد مزمن، سوءهاضمه و کاهش عملکرد آنزیمی شود.

علل بیماری‌های پانکراس

مصرف الکل به‌عنوان یکی از علل شایع؛
سنگ صفرا (گاهی منجر به انسداد مجاری پانکراس می‌شود)؛
آسیب‌های جسمی، عفونت‌ها و برخی اختلالات ژنتیکی؛
برخی داروها می‌توانند به‌عنوان عامل محرک این التهاب مطرح شوند.

علائم بیماری‌های پانکراس

درد شدید شکمی که معمولا در قسمت فوقانی و پشتی احساس می‌شود؛
تهوع و استفراغ؛
تب و افزایش ضربان قلب؛
در موارد مزمن، کاهش وزن و سوء هاضمه (به علت کاهش ترشح آنزیم‌های گوارشی).

تشخیص و درمان بیماری‌های پانکراس

تشخیص بر اساس علائم بالینی، آزمایش‌های خون (آنزیم‌های پانکراسی مانند آمیلاز و لیپاز) و بررسی تصویربرداری‌های انجام شده (CT اسکن، اولتراسونوگرافی) است؛
درمان پانکراتیت حاد شامل استراحت دستشکافی معده، مایعات وزاری و کنترل درد می‌شود. در پانکراتیت مزمن، تغییرات سبک زندگی، مصرف آنزیم‌های جایگزین و مدیریت درد از جمله راهکارهای اصلی به‌شمار می‌روند.

سرطان پانکراس

سرطان پانکراس اغلب به‌عنوان یکی از سرطان‌های خطرناک و با رویشی سریع شناخته می‌شود. تشخیص زودهنگام آن معمولا دشوار است. از لحاظ رتبه سرطان پانکراس در میان 12 تا 15 سرطان شایع جهان قرار دارد. از منظر مرگ و میر نیز سرطان پانکراس در رتبه چهارم سرطان‌های شایع دستگاه گوارش قرار دارد. مهم‌ترین علل و عوامل خطر سرطان پانکراس عبارتند از:

سن بالا: بیشتر مورد در افراد بالای ۶۰ سال؛
سیگار کشیدن؛
سابقه خانوادگی از سرطان پانکراس؛
برخی از اختلالات ژنتیکی و بیماری‌های مزمن مانند پانکراتیت مزمن؛
چاقی و دیابت نیز از عوامل خطر سرطان پانکراس محسوب می‌شوند.

علائم سرطان پانکراس

درد شکمی یا پشت که به مرور زمان افزایش می‌یابد؛

کاهش وزن بی‌دلیل؛
زردی (یرقان) به دلیل انسداد مجاری صفراوی توسط توده؛
تغییرات در رنگ مدفوع و ادرار.

تشخیص و درمان سرطان پانکراس

تشخیص سرطان پانکراس از طریق آزمایش‌های خونی (CA 19-9 به عنوان نشانگر تومور)، مطالعات تصویربرداری (CT، MRI، اولتراسونوگرافی اندوسکوپی) و بیوپسی انجام می‌شود.

درمان سرطان پانکراس شامل جراحی (در صورت امکان جراحی رادیکال)، شیمی ‌درمانی و پرتو درمانی می‌شود.

نارسایی پانکراسی برون‌ریز

این وضعیت مربوط به کاهش یا عدم ترشح کافی آنزیم‌های گوارشی توسط پانکراس است که منجر به اختلال در هضم چربی‌ها، جذب مواد مغذی و ایجاد اسهال و کاهش وزن می‌شود. مهم‌ترین علل نارسایی پانکراسی برون‌ریز عبارتند از:

پانکراتیت مزمن؛
برخی از عوارض جراحی‌های پانکراسی؛
اختلالات ژنتیکی مانند فیبروز سردرگمی (Cystic Fibrosis) که موجب تخریب غده‌های پانکراسی می‌شود.

علائم نارسایی پانکراسی برون‌ریز

سوءهاضمه و نفخ؛
اسهال مکرر؛
کاهش وزن و کمبود ویتامین‌های محلول در چربی (مانند ویتامین‌های A، D، E و K).

درمان نارسایی پانکراسی برون‌ریز

مصرف آنزیم‌های جایگزین به ‌منظور بهبود هضم؛
اصلاح رژیم غذایی با کاهش مصرف چربی‌ها و افزایش مصرف غذاهای کوچک و مکرر؛
نظارت و تنظیم رژیم مکمل ویتامینی.

سایر اختلالات پانکراس و نکات مهم

دیابت پانکراس اختلالی که ناشی از عدم تولید کافی یا عملکرد نادرست هورمون‌های درون‌ریز پانکراس است. این اختلال می‌تواند به شکل دیابت نوع 1 یا نوع 2 بروز کند؛
تومورهای خوش‌خیم پانکراسی ممکن است توده‌های غیرسرطانی در پانکراس ایجاد شوند که معمولا علائم کمتری دارند و در بسیاری از موارد به‌صورت تصادفی در مطالعات تصویربرداری کشف می‌شوند؛
ارتباط بین بیماری‌های پانکراس و سایر اختلالات متابولیکی مانند چاقی، دیابت و سوءهاضمه، نیازمند مدیریت جامع و چندجانبه است.

بیماری‌های پانکراس، از التهاب‌های حاد و مزمن گرفته تا سرطان و نارسایی برون‌ریز، می‌توانند تأثیرات جدی بر کیفیت زندگی و عملکرد کل بدن داشته باشند. تشخیص زودهنگام، مدیریت مناسب علت‌های اصلی و پیروی از سبک زندگی سالم برای پیشگیری از وخامت این بیماری‌ها اهمیت زیادی دارد. در صورت بروز هرگونه علامت مشکوک یا تغییر در عملکرد گوارش، مراجعه به پزشک متخصص به منظور انجام آزمایش‌ها و کسب راهنمایی‌های لازم توصیه می‌شود.

چه مشکلاتی می‌توانند پانکراس را تحت تاثیر قرار دهند؟

بسیاری از شرایط می‌توانند پانکراس را تحت تاثیر قرار دهند، از جمله:
پانکراتیت (یا التهاب پانکراس) می‌تواند حاد (ناگهانی و کوتاه مدت) یا مزمن (طولانی مدت) باشد؛
سرطان پانکراس   سرطانی است که در پانکراس ایجاد می‌شود. اغلب در مراحل اولیه علائمی ندارد و تشخیص آن دشوار است؛
کیست‌های پانکراس   کیسه‌های پر از مایع که می‌توانند در پانکراس ایجاد شوند. برخی از کیست‌ها خوش‌خیم هستند، در حالی که برخی دیگر می‌توانند سرطانی یا پیش‌سرطانی باشند؛
دیابت گروهی از بیماری‌ها که با قند خون بالا مشخص می‌شوند. دیابت نوع 1 و دیابت نوع 2 می‌توانند تحت تاثیر عملکرد پانکراس باشند. در دیابت نوع 1، سیستم ایمنی به سلول‌های تولید کننده انسولین در پانکراس حمله می‌کند و آنها را از بین می‌برد. در دیابت نوع 2، بدن به انسولین مقاوم می‌شود و یا پانکراس انسولین کافی تولید نمی‌کند؛
فیبروز سیستیک   یک بیماری ژنتیکی که می‌تواند باعث آسیب به پانکراس و سایر اندام‌ها شود. در فیبروز سیستیک، مخاط غلیظ و چسبنده می‌تواند مجاری پانکراس را مسدود کند و مانع از رسیدن آنزیم‌های گوارشی به روده کوچک شود؛
نارسایی برون‌ریز پانکراس (EPI) وضعیتی که در آن پانکراس آنزیم‌های گوارشی کافی تولید نمی‌کند. این امر می‌تواند منجر به مشکلات هضمی و سوء تغذیه شود.

پیشگیری از بیماری‌های پانکراس

اقدامات مختلفی وجود دارد که می‌توانید برای حفظ سلامت پانکراس خود انجام دهید، از جمله:
رژیم غذایی سالم رژیم غذایی غنی از میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین بدون چربی می‌تواند به سلامت کلی پانکراس کمک کند. از مصرف زیاد چربی‌های اشباع شده، کلسترول و قندهای تصفیه شده خودداری کنید؛
وزن سالم اضافه وزن یا چاقی می‌تواند خطر ابتلا به پانکراتیت، دیابت نوع 2 و سرطان پانکراس را افزایش دهد؛
ورزش منظم تحرک فیزیکی منظم می‌تواند به حفظ وزن سالم و کاهش خطر ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های پانکراس کمک کند؛
عدم مصرف الکل مصرف زیاد الکل یک عامل خطر اصلی برای پانکراتیت است؛
عدم مصرف دخانیات سیگار کشیدن خطر ابتلا به سرطان پانکراس را افزایش می‌دهد.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگر علائم زیر را تجربه کردید، به پزشک مراجعه کنید:

درد شکم به‌ویژه اگر شدید، مداوم باشد یا به پشت انتشار یابد؛
تهوع و استفراغ؛
تب؛
زردی (زرد شدن پوست و سفیدی چشم)؛
مدفوع چرب یا روغنی؛
کاهش وزن غیر قابل توضیح؛
علائم دیابت مانند تشنگی زیاد، تکرر ادرار، خستگی و تاری دید.

تشخیص زودهنگام و درمان مشکلات پانکراس می‌تواند به جلوگیری از عوارض جدی کمک کند.

نکات مهم

پانکراس یک اندام حیاتی با دو عملکرد اصلی گوارشی و هورمونی است؛

حفظ سبک زندگی سالم برای سلامت پانکراس مهم است؛

در صورت مشاهده علائم مشکلات پانکراس به پزشک مراجعه کنید.

سنگ در پانکراس (سنگ‌های پانکراسی)

سنگ‌های پانکراسی، که به آنها «کلسیفیکاسیون پانکراس» نیز گفته می‌شود، رسوبات سختی هستند که در مجاری پانکراس (لوله‌هایی که آنزیم‌های گوارشی را منتقل می‌کنند) یا در خود بافت پانکراس تشکیل می‌شوند. این سنگ‌ها اغلب از جنس کربنات کلسیم هستند و با بیماری التهاب مزمن پانکراس (پانکراتیت مزمن) ارتباط تنگاتنگی دارند.

علل تشکیل سنگ در پانکراس

شایع‌ترین علت تشکیل سنگ در پانکراس، پانکراتیت مزمن است. در این شرایط، التهاب طولانی‌مدت پانکراس منجر به آسیب دیدن بافت و مجاری آن می‌شود. این آسیب، باعث انسداد و رکود جریان آنزیم‌های گوارشی شده و محیط را برای رسوب کلسیم و تشکیل سنگ فراهم می‌کند. عوامل دیگری که می‌توانند به پانکراتیت مزمن و در نتیجه تشکیل سنگ پانکراس منجر شوند عبارتند از:

مصرف مزمن و زیاد الکل (شایع‌ترین علت)؛
مشکلات ژنتیکی؛
بیماری‌های خودایمنی؛
انسداد مجاری پانکراس به دلایل دیگر (مانند تنگی)؛
مصرف برخی داروها؛
علل ناشناخته (ایدیوپاتیک).

علائم سنگ پانکراس

وجود سنگ در پانکراس می‌تواند علائم مختلفی ایجاد کند، که اغلب ناشی از پانکراتیت مزمن یا انسداد مجاری توسط سنگ هستند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر بشود:

درد شکمی شایع‌ترین و اصلی‌ترین علامت، دردی مزمن و شدید در قسمت فوقانی شکم است که ممکن است به پشت نیز تیر بکشد. این درد معمولا پس از غذا خوردن بدتر می‌شود؛
سوء هاضمه، نفخ، تهوع و استفراغ؛
کاهش وزن ناخواسته به دلیل مشکلات گوارشی و درد هنگام غذا خوردن؛
مدفوع چرب و بدبو (استئاتوره) به دلیل عدم جذب کافی چربی‌ها؛
گاهی ممکن است منجر به دیابت شود، زیرا سنگ‌ها می‌توانند به سلول‌های تولیدکننده انسولین آسیب بزنند؛
در موارد انسداد شدید، ممکن است منجر به زردی (یرقان) شود.

تشخیص سنگ در پانکراس

پزشکان برای تشخیص سنگ پانکراس از روش‌های تصویربرداری مانند سی‌تی اسکن (CT Scan)، ام‌آر‌آی (MRI)، ERCP (Endoscopic Retrograde Cholangiopancreatography) و EUS (Endoscopic Ultrasound) استفاده می‌کنند. سابقه پزشکی و معاینه بالینی نیز نقش مهمی در تشخیص دارند.

درمان سنگ در پانکراس

هدف از درمان سنگ پانکراس، تسکین درد، بهبود عملکرد گوارشی و پیشگیری از عوارض است. گزینه‌های درمانی ممکن است شامل موارد زیر بشود:

کنترل درد استفاده از داروهای مسکن؛

درمان اندوسکوپیک (ERCP) در بسیاری از موارد پزشک می‌تواند با استفاده از اندوسکوپ و ERCP، سنگ‌های موجود در مجاری اصلی پانکراس را خرد کرده و خارج کند تا انسداد برطرف شود؛

جراحی در مواردی که سنگ‌ها بزرگ هستند، در محل‌های غیرقابل دسترس قرار دارند، یا درمان‌های اندوسکوپیک موفقیت‌آمیز نیستند ممکن است نیاز به جراحی برای برداشتن سنگ‌ها یا برداشتن بخشی از پانکراس باشد؛

لیتوترپسی موج شوکی برون بدنی (ESWL) گاهی از امواج صوتی برای شکستن سنگ‌ها قبل از تلاش برای برداشتن آن‌ها با ERCP استفاده می‌شود.

مدیریت پانکراتیت مزمن درمان بیماری زمینه‌ای پانکراتیت مزمن (مانند ترک الکل) برای جلوگیری از تشکیل سنگ‌های جدید حیاتی است. تجویز آنزیم‌های گوارشی و کنترل دیابت نیز بخشی از درمان کلی هستند.

سنگ در پانکراس معمولا نشانه‌ای از پانکراتیت مزمن پیشرفته است و می‌تواند باعث درد شدید و مشکلات گوارشی قابل توجهی شود. تشخیص به موقع و درمان مناسب برای کنترل علائم، بهبود کیفیت زندگی و پیشگیری از عوارض جدی‌تر اهمیت دارد.

برای درمان پانکراس چه بخوریم؟

در بیماری‌های پانکراس (به‌ویژه در پانکراتیت حاد یا مزمن) تغذیه نقش بسیار مهمی در کاهش التهاب، بهبود عملکرد آنزیم‌های گوارشی و پیشگیری از عود علائم دارد. در ادامه یک راهنمای جامع برای «تغذیه مناسب جهت درمان پانکراس» ارائه شده است.

رژیم غذایی

کاهش تحریک و التهاب پانکراس؛
تأمین نیازهای انرژی و پروتئین بدن؛
پیشگیری از سوء‌تغذیه و علائم سوءجذب مواد خوراکی؛
حفظ وزن مناسب و بهبود کیفیت زندگی.

اصول کلی تغذیه مناسب جهت درمان پانکراس

کم‌چرب 20 تا 30 درصد کالری روزانه از طریق چربی‌های سالم تامین شود؛
وعده‌های کم‌ حجم و مکرر 5–6 وعده کوچک در روز برای جلوگیری از بارگذاری ناگهانی پانکراس؛
پخته یا بخارپز پرهیز از مواد خوراکی سرخ‌ شده یا کباب شده با حرارت مستقیم بالا؛
عدم مصرف الکل و چربی‌های اشباع/ترانس حذف کامل الکل و اجتناب از مصرف کره، خامه، مارگارین صنعتی؛
مواد خوراکی حاوی فیبر و آنتی ‌اکسیدان برای سلامت عمومی دستگاه گوارش.

مواد غذایی مناسب جهت درمان پانکراس

الف) منابع پروتئینی سبک

سینه مرغ یا بوقلمون بدون پوست (گریل یا بخارپز)؛
ماهی کم‌چرب (ماهی سفید، ماهی قزل‌آلا)؛
سفیده تخم‌مرغ یا تخم‌مرغ آب‌پز؛
لبنیات کم‌چرب (ماست کم‌چرب، شیر کم‌ چرب).

ب) کربوهیدرات‌های پیچیده و فیبردار

غلات کامل (برنج قهوه‌ای، نان سبوس‌دار، جو دوسر)؛
سبزیجات پخته یا بخارپز (هویج، کدو، کلم، اسفناج)؛
میوه‌های ملایم و بدون پوست (سیب پخته، موز رسیده، هلو).

پ) چربی‌های سالم

روغن زیتون فرابکر (به مقدار کم)؛
آووکادو؛
مغزهای نرم (آجیل آسیاب شده و خیسانده مانند بادام).

ت) مایعات و الکترولیت

آب کافی (حدود 8–10 لیوان در روز)؛
آب سبزیجات رقیق‌شده (هویج، کرفس)؛
چای گیاهی ضداسترس (بابونه، نعناع).

مواد غذایی و رفتارهای پرهیز‌شدنی

خوراکی‌های چرب و سرخ‌شده (انواع فست‌فود، چیپس)؛
لبنیات پرچرب (خامه، پنیر پرچرب)؛
گوشت‌های چرب (گوشت قرمز با چربی زیاد، سوسیسی)؛
نوشیدنی‌های الکلی و قهوه غلیظ؛
ادویه‌های تند، سس‌های چرب و غلیظ؛
شیرینی‌های ساده و شکلات پرشکر.

نکات تکمیلی

آرام غذا خوردن و خوب جویدن؛
در صورت ناتوانی در هضم بهتر است آنزیم‌های پانکراسی تجویزی مصرف شود؛
کنترل وضعیت قند خون و در صورت لزوم مشاوره با متخصص تغذیه؛
پیگیری وزن و علائم بالینی جهت تنظیم دقیق‌تر رژیم.

نمونه برنامه روزانه مناسب جهت درمان پانکراس

صبحانه

جو دوسر پخته با شیر کم‌چرب و موز؛
یک فنجان چای گیاهی.

میان ‌وعده

سیب پخته یا کمپوت بدون شکر.

ناهار

مرغ بخارپز با برنج قهوه‌ای و سبزی بخارپز؛
سالاد کاهو و گوجه فرنگی با چند قطره روغن زیتون.

عصرانه

ماست کم‌چرب با مقداری عسل طبیعی.

شام

ماهی سفید گریل شده با کدو بخارپز؛
نان سبوس‌دار.

میان‌ وعده شب

چای بابونه و چند عدد بادام خیسانده.

با رعایت این اصول، فشار متابولیک و التهابی روی پانکراس کاهش می‌یابد و فرایند بهبود سریع‌تر رخ می‌دهد. در صورت وجود علائم حاد یا سوءجذب شدید، حتما زیر نظر پزشک و متخصص تغذیه باشید.

از کار افتادن غده پانکراس

غده پانکراس ممکن است از کار بیافتد که به معنای کاهش یا قطع عملکرد طبیعی آن در ترشح آنزیم‌ها و هورمون‌های لازم برای هضم غذا و تنظیم سطح قند خون است. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود. در ادامه به بررسی مهم‌ترین جنبه‌های این موضوع پرداخته شده است.

شرح عملکرد پانکراس

پانکراس غده‌ای است که از دو بخش اساسی تشکیل شده است:

بخش خارج ‌دورتینه این بخش آنزیم‌هایی مانند آملاز، لیپاز و پروتئاز تولید می‌کند که نقش اساسی در هضم مواد مغذی دارند؛
بخش درازمدت (اندوکرین) این قسمت هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون ترشح می‌کند که تنظیم سطح قند خون را بر عهده دارند.

علل از کار افتادن غده پانکراس

چندین عامل می‌توانند به اختلال عملکرد پانکراس منجر شوند، از جمله

پانکراتیت مزمن التهاب طولانی مدت باعث آسیب به بافت‌های پانکراس شده و به مرور زمان عملکرد آن را کاهش می‌دهد؛
سرطان پانکراس رشد غیرطبیعی سلول‌ها می‌تواند عملکرد غده را مختل کند؛
آسیب ناشی از مصرف الکل یا سوء‌ مصرف داروها مصرف طولانی‌مدت الکل و برخی داروها می‌توانند باعث اگزمای بافت پانکراس و اختلال عملکرد آن شود؛
عوامل ژنتیکی برخی از افراد به دلیل نقص‌های ژنتیکی مستعد اختلال در عملکرد پانکراس هستند.

علائم بالینی

از کار افتادگی پانکراس ممکن است با علائم زیر همراه باشد:

سندرم نشر چربی‌ها (Steatorrhea)، به دلیل کاهش آنزیم‌های هضمی مورد نیاز؛
کاهش وزن ناخواسته و سوءهاضمه؛
تغییرات در سطح قند خون، مانند افزایش قند خون (در صورت نقص در تولید انسولین) یا بروز نوسانات قندی؛
درد شکمی، به‌ویژه در موارد التهاب یا پانکراتیت.

تشخیص و درمان

تشخیص از کار افتادگی پانکراس معمولا با استفاده از آزمایش‌های خون، تصاویر‌برداری (مانند اسکن یا سونوگرافی) و ارزیابی عملکرد هضم انجام می‌شود. درمان معمولا شامل موارد زیر می‌شود:

جایگزینی آنزیم‌های پانکراس (Enzyme replacement therapy) برای بهبود هضم مواد غذایی؛
رژیم غذایی کاهش مصرف چربی‌ها و استفاده از تغذیه کم‌چرب به‌همراه وعده‌های غذایی کوچک و متناوب؛
کنترل دقیق سطح قند خون و مصرف داروهای مناسب در صورت اختلالند.

پیشگیری و مراقبت‌ها

برای پیشگیری از اختلال عملکرد پانکراس موارد زیر توصیه می‌شود:

مصرف متعادل غذا؛
اجتناب از مصرف الکل و دخانیات؛
پیگیری منظم سلامت در صورت بروز علائم اولیه؛
مدیریت شرایط مزمن مانند دیابت یا التهاب‌های مزمن با مراجعه منظم به پزشک.

از کار افتادن غده پانکراس یک مشکل جدی است که می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت دستگاه گوارش و سیستم متابولیک بدن داشته باشد. تشخیص به‌موقع و درمان مناسب از اهمیت بالایی برخوردار است و همکاری نزدیک با تیم پزشکی می‌تواند کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.

قرص برای التهاب پانکراس

درمان التهاب پانکراس (پانکراتیت) بسته به شدت بیماری و اینکه حاد یا مزمن باشد، متفاوت است و اغلب شامل ترکیبی از اقدامات درمانی است. در بسیاری از موارد، داروها نقش مهمی در مدیریت علائم و کنترل عوارض دارند. در ادامه به انواع قرص‌ها و داروهایی که ممکن است برای التهاب پانکراس تجویز شوند، اشاره شده است:
داروهای مورد استفاده برای التهاب پانکراس
داروهای مسکن (Pain Relievers) درد یکی از شایع‌ترین و شدیدترین علائم پانکراتیت، به‌ویژه در نوع حاد، است. پزشک ممکن است داروهای مسکن مختلفی را تجویز کند، از مسکن‌های خفیف‌تر بدون نیاز به نسخه گرفته تا داروهای قوی‌تر مانند مخدرها (در موارد درد شدید و تحت نظارت پزشکی). هدف اصلی این داروها کنترل درد و افزایش راحتی بیمار است.
مکمل‌های آنزیم پانکراس (Pancreatic Enzyme Supplements)
این داروها معمولا در موارد پانکراتیت مزمن تجویز می‌شوند، زمانی که پانکراس به دلیل آسیب طولانی‌مدت قادر به تولید کافی آنزیم‌های گوارشی (مانند لیپاز، آمیلاز و پروتئاز) نیست. این قرص‌ها یا کپسول‌ها حاوی آنزیم‌های جایگزین هستند که به هضم چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها در روده کمک می‌کنند. مصرف این مکمل‌ها به بهبود هضم، جذب مواد مغذی، کاهش اسهال چرب (استئاتوره) و بهبود وزن کمک می‌کند. این داروها معمولاً باید همراه با وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها مصرف شوند.
داروهای کنترل قند خون (Medications for Blood Sugar Control)
در موارد پانکراتیت مزمن ممکن است بخش تولید کننده انسولین در پانکراس آسیب دیده و منجر به دیابت شود. در این صورت، داروهایی برای کنترل قند خون (مانند متفورمین یا سایر داروهای خوراکی ضد دیابت) یا حتی تزریق انسولین ممکن است لازم باشد.
آنتی‌بیوتیک‌ها (Antibiotics)
اگر پانکراتیت با عفونت همراه باشد (مانند عفونت در بافت پانکراس یا کیست‌های کاذب عفونی شده)، پزشک ممکن است آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت تجویز کند.
داروهای کاهش اسید معده (Acid-Reducing Medications)
گاهی اوقات داروهایی مانند مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs) یا آنتاگونیست‌های گیرنده H2 برای کاهش تولید اسید معده تجویز می‌شوند. اینکار می‌تواند به کاهش تحریک دوازدهه و در نتیجه کاهش تحریک پانکراس کمک کند، اگرچه نقش اصلی در درمان پانکراتیت ندارند.

نکات مهم
درمان دارویی پانکراتیت همیشه بخشی از یک برنامه درمانی جامع‌تر است که ممکن است شامل استراحت دادن به پانکراس (عدم خوردن یا نوشیدن برای مدتی)، مایعات وریدی، تغذیه حمایتی و تغییرات در رژیم غذایی بشود؛
داروهای فوق باید حتما توسط پزشک تجویز شوند. خود درمانی در مورد التهاب پانکراس می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛
دوز و نوع دارو بستگی به شرایط فردی بیمار، علت پانکراتیت و شدت علائم دارد؛
همیشه در مورد هرگونه علائم جدید یا تغییر در وضعیت خود با پزشک معالج مشورت کنید.