راهنمای تغذیه افراد دارای تشخیص دیابت

از زمانی‌که فرد از تشخیص دیابت خود آگاه می‌شود در انتخاب نوع موادخوراکی و وعده‌های غذایی خود با تصمیمات و توصیه‌های گوناگونی مواجه می‌شود که باید هر روز زمان و انرژی قابل توجهی را صرف آنها نماید. تصمیماتی که گاهی نیازمند اطلاعاتی هستند که افراد از بسیاری از آنها آگاهی چندانی ندارند. شکربان در مجموعه مقالات “دیابت‌آنه” در پی ارائه اطلاعاتی مفید و معتبر از منظر علمی در مورد اصول تغذیه دیابتی و برنامه رژیم غذایی برای کمک به افراد دارای تشخیص دیابت جهت داشتن تغذیه سالم می‌باشد تا از این طریق بتوانند دیابت خود را به خوبی مدیریت و از عوارض آن پیشگیری نمایند.

از آنجا که اولین گام برای داشتن یک برنامه غذایی دیابتی شناخت هرم راهنمایی غذایی ایرانی است، در این بخش به بررسی این هرم و نکاتی که افراد دیابتی می‌بایست به آنها توجه داشته باشند پرداخته شده است.

 هرم راهنمای غذایی ایرانی

متخصصان و کارشناسان تغذیه برای طراحی بهتر وعده‌ها و میان وعده‌های غذایی و جهت برخورداری فرد از تمام مواد مغذی مورد نیاز روزانه بدن از هرم راهنمای غذایی استفاده می‌نمایند. این هرم شامل چهار طبقه و هفت گروه غذایی می‌شود که از لحاظ خواص تغذیه‌ای تقریبا مشابه بوده و می‌توانند تحت شرایطی مشخص جایگزین یکدیگر شوند (تصویر 1).

 طراحی هرم غذایی به اینصورت است که با حرکت از قاعده به سمت راس آن نیاز بدن به آن گروه از مواد غذایی کاهش می‌یابد. بنابراین، بیشترین نیاز روزانه مربوط به گروه نان و غلات و کمترین میزان نیاز متعلق به چربی‌ها و شیرینی‌ها می‌باشد.

تصویر 1   گروه‌های مختلف هرم غذایی.

در ادامه به بررسی گروه‌های غذایی هرم و معرفی مهم‌ترین خوراکی‌های هر گروه که افراد دیابتی می‌بایست دقت بیشتری در مصرف آنها داشته باشند پرداخته شده است.

1. گروه نان وغلات این گروه شامل غلات كامل (گندم، جو، جو دوسر، چاودار، بلغور و ارزن، کینوا )، انواع نان (گندم، جو، ذرت، چندغله )، بیسکوئیت‌ها ، کیک‌ها، کلوچه‌ها، وافل، تورتیلا، انواع برنج و ماكاروني (لازانيا، رشته‌فرنگي، رشته‌‌‌‌پلوئي و رشته‌آشي)، سبزیجات نشاسته‌ای مانند سیب‌زمینی، ذرت، کاساوا و نخودفرنگی، کدوحلوایی، دانه‌های فرآوری‌شده مانند آجیل سویا، برنجک، پاپ‌کرن می‌شود. با مصرف مواد خوراکی این گروه نیاز بدن به كربوهيدرات‌های پيچيده، فيبر، ویتامینB₁ ، ویتامین B₂، ویتامین B₃، آهن، پروتئين و منيزيم تأمين مي‌شود.

دیابت‌آنه: افراد دیابتی بهتر است از غلات کامل و سبوس‌دار مانند نان سنگک، برنج قهوه‌ای، نان جو، نان تست سبوس‌دار و ماکارانی سبوس‌دار استفاده نمایند، زیرا این مواد قندخون را به آرامی افزایش داده و احساس سیری بیشتری ایجاد می‌کنند.

2. گروه سبزي‌ها: اين گروه شامل انواع مختلف سبزیجات از جمله سبزیجات برگی، سبزی خوردن و خورشتی، انواع کاهو و کلم، کدو سبز، بادمجان، گوجه، پیاز، کرفس و هویج می‌شود و به دلیل نقش پررنگی که در تامین فيبر، ويتامين A، ويتامين C، ویتامین B₉ (اسید فولیک)، پتاسيم و منيزيم بدن دارد (بدون اينكه چربي و كلسترول داشته باشد) دارای اهمیت ویژه‌ای است. در عین حال سبزیجات داروی کربوهیدرات اندکی هستند. به‌هنگام مصرف مواد خوراکی موجود در این گروه می‌بایست توجه داشت که سرخ‌کردن سبزیجات و حرارت دادن طولانی‌مدت آنها موجب کاهش یا از بین رفتن ارزش تغذیه‌ای می‌شود، بنابراین بهتر است به‌صورت خام یا بخار پز و یا به‌صورت آب سبزیجات استفاده شوند.

 دیابت‌آنه: به افراد دارای تشخیص دیابت توصیه می‌شود به دلیل فیبر بالا، قند پایین و قدرت سیر کنندگی بالا، از سبزیجات بیشتری در رژیم غذایی خود استفاده نمایند. همچنین بهتر است سبزیجات خام با سس کم چرب یا بدون چربی مصرف شوند.

**سبزیجات نشاسته ای مانند سیب‌زمینی، کدو حلوایی و نخودفرنگی به دلیل وجود نشاسته زیاد در گروه نان و غلات قرار دارند. آب هویج و هویج پخته به دلیل شاخص گلایسمی بالاتر می‌بایست با توجه به توضیحات برنامه غذایی دیابتی مصرف گردند.

3. گروه میوه: میوه‌ها حاوی کربوهیدرات، ویتامین‌ها و فیبر هستند. این گروه شامل انواع میوه‌های تازه (خرما، هندوانه، خربزه، طالبی، آناناس، موز، سیب، پرتقال، کیوی، انار، هلو، شلیل، انواع آلو، توت، انجیر، انگور و غیره)، میوه‌های خشک (انواع برگه‌ها، آلو برقانی، انجیر خشک، توت خشک، کشمش ، مویز، خرما خشک)، میوه‌های فرآوری‌شده (کمپوت‌ها) و آب میوه‌ها می‌شود. مواد غذایی این گروه تامین کننده فيبر، ويتامين A، ويتامين C و پتاسيم بدن می‌باشند. افراد دیابتی می‌بایست توجه داشته باشند که میوه‌ها نسبت به سبزی‌ها قند بیشتری دارند، ولی افراد دارای تشخیص دیابت به هیچ‌وجه نباید مصرف روزانه میوه‌ها را حذف و خود را از خواص با ارزش آنها محروم نمایند، بلکه می‌بایست میوه‌ها را با احتیاط بیشتر و مطابق با برنامه غذایی دیابتی خود مصرف نمایند.

 دیابت‌آنه: مصرف میوه و سبزی نقش مهمی در کنترل قند خون و پیشگیری از عوارض دیابت دارند، زیرا میوه‌ها به دلیل داشتن فیبر بالا قندخون را دیرتر افزایش می‌دهند. توجه داشته باشید که مصرف میوه کامل به مصرف آب میوه و پخته شده آن ترجیح داده می‌شود.

4. گروه شير و فرآورده­های لبنی: این گروه شامل شیر، ماست، دوغ، ماست چکیده و محصولات کفیر می‌شود. مواد خوراکی این گروه بهترين منبع برای دریافت كلسيم هستند. علاوه‌‍ براین حاوی پروتئين، فسفر ، ريبوفلاوين و ويتامين B₁₂ نیز می‌باشند. در صورتی‌که مواد خوراکی این گروه با ويتامين D نیز غنی شده باشند، تأمين کننده این ویتامین نیز می‌باشند.

 دیابت‌آنه: باتوجه به این که افراد دیابتی در معرض خطر افزایش‌یافته بیماری‌های قلبی‌و‌عروقی قرار دارند بهتر است از شیر و فرآورده‌های کم چرب یا بدون چربی و کم نمک (به‌ویژه دوغ کم نمک یا بدون نمک) در رژیم غذایی خود استفاده نمایند.

5. گروه حبوبات و مغزها: اهميت اين گروه بيشتر براي تأمين پروتئين و اسیدهای آمینه ضروری، فسفر، اسیدفولیک، کلسیم، منیزیم، پتاسیم، اسیدهای چرب امگا 3 و ویتامین E می‌باشد. حبوبات شامل لوبیا قرمز، لوبیا چشم بلبلی، نخود زرد، لوبیا چیتی، لپه، لوبیا سویا، لوبیا سفید، عدس و غیره و مغزها شامل گردو، کنجد، فندق، انواع بادام، پسته، انواع تخمه ها و دانه­های روغنی و غیره می‌شوند.

6. گروه گوشت و تخم­مرغ: این گروه شامل تخم مرغ، انواع گوشت قرمز (گوشت گوسفند، گوشت گوساله، گوشت شتر)، پنیر (لازم به ذکر است که پنیر جزء طبقه گوشت در نظر گرفته می‌شود نه لبنیات) و کشک، گوشت سفید (مرغ، ماهی و ماکیان، شترمرغ، کبک، بلدرچین، بوقلمون، اردک، مرغابی، غاز)، گوشت‌های فرآوری‌شده مانند سوسیس و کالباس می‌شود. اهميت اين گروه بيشتر براي تأمين پروتئين، فسفر، ويتامين B₆، ويتامين B₁₂، روي، منيزيم، آهن، ویتامینB₂ و ویتامین B₃ می‌باشد.

 دیابت‌آنه:

• مصرف ماهی به دلیل داشتن چربی امگا 3 در برنامه غذایی توصیه می‌شود.
• باید توجه داشت برای حفظ ارزش تغذیه ای از سرخ کردن گوشت‌ها تا حد امکان خودداری شود.

7. چربي، روغن‌ و شيريني‌: اين دسته از مواد خوراکی از آن جهت اهمیت دارند که با توجه به حجم کم حاوی مقادیر زیادی کالری می‌باشند. بنابراین بهتر است مصرف چربی و مواد خوراکی شیرین کاهش یابد، در عین حالی‌که به اندازه سایر موادخوراکی مغذی و مفید نیستند، کالری بسیار زیادی دارند. از سویی دیگر، شیرینی‌ها سرشار از کربوهیدرات ساده نیز می‌باشند، که موجب افزایش زیاد و یکباره قندخون فرد می‌شود. همچنین افراد دارای تشخیص دیابت می‌بایست توجه داشته باشند که برخی از مواد خوراکی این گروه حاوی چربی‌های اشباع شده، ترانس و کلسترول هستند که خطر بروز بیماری‌های قلبی‌عروقی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهند. غذاهاي سرشار از چربي شامل روغن‌های پخت‌وپز و سرخ کردنی گیاهی، مارگارين، كره، روغن حیوانی و محلی، سس سالاد، مايونز، خامه، پنير خامه‌اي، سرشير، انواع سس‌ و انواع چيپس‌ و پفك می‌شوند.

غذاهاي سرشار از شكر (نوعی کربوهیدرات ساده) عبارتند از: شکر، قند، عسل، انواع شیره مانند شیره خرما و انگور، آبنبات، شكلات، شيريني، كيك، ژله، مربا، انواع نوشابه‌ گازدار، آبمیوه صنعتی، شربت‌ و دسر. این مواد غذایی سرشار از قند ساده هستند که سرعت جذب بالایی دارند و به‌سرعت قندخون را افزایش می‌دهند. بنابراین افراد دیابتی بهتر است در شرایط عادی این مواد را در برنامه غذایی خود محدود نمایند. اما در عین حال در شرایط افت شدید قندخون سریع‌ترین راه‌حل برای افزایش قندخون می‌باشند.

نکته پایانی اینکه باید توجه داشت که در هرم راهنمای غذایی هیچ گروهی مهم‌تر از گروه دیگر نیست و هیچ گروهی به تنهایی فراهم کننده تمام مواد مغذی مورد نیاز بدن نمی‌باشد. بنابراین برای تامین نیازهای تغذیه‌ای می‌بایست از تمام گروهای غذایی مطابق واحدهای توصیه‌شده توسط متخصص و کارشناس تغذیه استفاده نمود.