هیپرگلیسمی یا Hyperglycemia (قند خون بالا): علائم، علل و پیشگیری

Shekarban
دیابت نوع دو, دیابت نوع یک

هیپرگلیسمی به معنای قند خون بالا است. وضعیتی است که در آن گلوکز موجود در پلاسمای خون به میزان زیادی افزایش می‌یابد؛ عموما 200 میلی ‌گرم در دسی ‌لیتر (یا 11.1 میلی مول در لیتر). نکته مهم این است که ممکن است تا زمان رسیدن قند خون به 240 میلی گرم در دسی لیتر یا 15 تا 20 میلی مول علائم افزایش شدید قند خون آشکار نشود. در شرایط بروز هیپرگلیسمی کنترل قند خون از سازوکار نرمال خارج شده و می‌تواند عوارض شدیدی به همراه داشته باشد.

هیپرگلیسمی چیست؟

بدن انسان دارای سازوکار پیچیده‌ای برای کنترل قند خون در محدوده 70 تا 140 میلی گرم در دسی لیتر است. این سازوکار موجب می‌شود که در ساعات مختلف شبانه روز قند خون بدن ما در یک بازه مشخص قرار داشته باشد. بنابراین، هیپرگلیسمی به معنای افزایش قند خون یا همان گلوکز به آستانه بالاتر از 140 میلی گرم در دسی لیتر است؛ عمدتا آستانه 200 برای تشخیص هیپرگلیسمی یا افزایش شدید قند خون در نظر گرفته می‌شود.
عملکرد سازوکار نترل قند خون از چنان اهمیتی برخوردار است که در صورت نبود آن پس از مصرف مواد خوراکی، قند خون به شدت افزایش می‌یافت و در مواقع استراحت به شدت کاهش می‌یافت. به‌طورکلی دو عامل مصرف مواد خوراکی و استرس موجب افزایش قند خون می‌شود و در مقابل متابولیسم پایه، تحرک فیزیکی (ورزش) و دارو موجب کاهش قند خون می‌شود. سلول‌های بدن انسان برای فعالیت نیازمند انرژی هستند و بخش اعظم این انرژی توسط گلوکز (قند) دریافتی از مواد خوراکی (به‌ویژه کربوهیدارت‌ها) تامین می‌شود، اما سلول‌ها قادر به دریافت مستقیم گلوکز از جریان خون نیستند و نیازمند یک حامل یا تسهیل‌گر هستند: این حامل هورمون انسولین است که توسط سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود. مکانیسم عمل آن نیز به اینصورت است که پس از هربار مصرف غذا سطح قندخون افزایش می‌یابد. پس از آن حدود دو-سوم گلوکز جذب شده به‌صورت گلیکوژن در کبد ذخیره شده و به تدریج در فاصله بین مصرف دو وعده غذایی به صورت گلوکز وارد جریان خون می‌شود. یک‌سوم باقیمانده نیز با استفاده از انسولین موجود در جریان خون وارد سلول شده و به عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مکانیسم تاثیر انسولین نیز به اینصورت است که انسولین پس از ورود به جریان خون روی گیرنده‌های انسولینی سلول‌ها قرار می‌گیرد و به سلول پیغام می‌دهد تا گلوکز را از جریان خون دریافت کند. بنابراین، انسولین حکم کلیدی را دارد که به گلوکز اجازه می‌دهد وارد سلول شده و به‌عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، در صورتی‌که گلوکز دریافتی از هر وعده مصرفی بیش از نیاز بدن باشد، انسولین کمک می‌کند تا بخشی از آن به‌صورت گلیکوژن در کبد ذخیره شده و در زمان نیاز به انرژی وارد جریان خون شود. بنابراین مهم‌ترین نقش انسولین این است که از طریق تسهیل ورود گلوکز به درون سلول‌ها مانع از افزایش زیاد قندخون (هیپرگلیسمی) شود و در زمان گرسنگی از طریق تجزیه گلیکوژن مانع افت شدید آن (هیپوگلیسمی) ‌شود. در صورتی که این مکانیسم به درستی عمل کند قند خون در محدوده 70 تا 140 میلی گرم در دسی لیتر قرار خواهد داشت. هرنوع اختلال در این سازوکار موجب هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) و یا هایپوگلیسمی (افزایش شدید قند خون) می‌شود. این تعادل محور اصلی تامین انرژی بدن است. همچنین، نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عوارض قند خون بالا مانند آسیب به چشم‌ها، کلیه‌ها (نفروپاتی) و سیستم عصبی (نوروپاتی) دارد.
بر اساس آنچه مطرح شد، هیپرگلیسمی نام پزشکی برای «قند خون بالا» است. هیپرگلیسمی عمدتا در افراد دارای تشخیص دیابت مشاهده می‌شود؛ البته در افراد بدون دیابت نیز وجود دارد. بدن بیشتر غذایی که می‌خورید را به قند (گلوکز) تجزیه می کند. گلوکز منبع اصلی انرژی بدن شماست. بعد از غذا خوردن، گلوکز وارد جریان خون شما می شود. پانکراس شما انسولین هورمونی می سازد که به گلوکز کمک می کند تا از خون شما وارد سلول های شما شود تا برای انرژی استفاده شود. در صورتی‌که فرد دارای تشخیص دیابت (دیابت نوع یک یا دیابت نوع 2 یا حتی پیش دیابت) باشد، بدن او به اندازه کافی انسولین تولید و ترشح نمی‌کند یا اینکه قادر به استفاده صحیح از انسولین نیست. در نتیجه گلوکز می تواند در خون شما جمع شود و باعث قند خون بالا (هیپرگلیسمی) شود. قند خون بالا در طول زمان می تواند به اندام ها و اعصاب شما آسیب برساند.

چه کسانی به هیپرگلیسمی مبتلا می شود؟

هر کسی می‌تواند به هیپرگلیسمی مبتلا شود. با این حال، شایع ترین علت هیپرگلیسمی دیابت است. انواع مختلفی از دیابت وجود دارد که شامل:

دیابت نوع 1. این یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی به پانکراس حمله می کند و آن را از ساخت انسولین باز می دارد؛
دیابت نوع 2. در دیابت نوع 2، بدن نسبت به انسولین مقاوم می شود. این بدان معنی است که انسولین به خوبی کار نمی کند. با گذشت زمان، بدن شما ممکن است انسولین کافی تولید نکند؛
دیابت بارداری. این نوع دیابت در دوران بارداری رخ می دهد.

علائم هیپرگلیسمی (قند خون بالا)

هیپرگلیسمی (قند خون بالا) در صورت عدم درمان می‌تواند خطرناک باشد. در مراحل اولیه، ممکن است هیچ علامتی نداشته باشید. با این حال، با افزایش سطح قند خون، ممکن است علائم زیر را تجربه کنید. همچنین، توجه داشته باشید که هیپرگلیسمی درمان نشده می تواند منجر به عوارض تهدید کننده زندگی شود که نیاز به مراقبت های پزشکی اورژانسی دارد، از جمله:

کتواسیدوز دیابتی (DKA) بیشتر در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 1 دیده می‌شود. این مشکل زمانی اتفاق می افتد که بدن شروع به تجزیه چربی برای تامین انرژی می‌کند، زیرا انسولین کافی برای انتقال گلوکز به داخل سلول‌ها وجود ندارد. با تجزیه چربی، بدن مواد شیمیایی به نام «کتون» می‌سازد. کتون‌ها می توانند سمی باشند. علائم DKA شامل موارد زیر است:

بوی میوه از دهان؛
خشکی دهان؛
تهوع و استفراغ؛
تنگی نفس؛
درد شکم؛
گیجی؛
کما.

سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) بیشتر در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 دیده می‌شود. این مشکل زمانی اتفاق می‌افتد که قند خون بسیار بالا باشد (بالاتر از 600 میلی گرم در دسی لیتر (mg/dL)) و بدن شما کم آب می شود. علائم HHS شامل موارد زیر می‌شود:

خشکی دهان و تشنگی شدید؛
تب؛
ضعف در یک طرف بدن؛
تشنج؛
گیجی؛
کما.

علل هیپرگلیسمی

شایع ترین علت هیپرگلیسمی بیماری دیابت است. سایر علل احتمالی هیپرگلیسمی عبارتند از:

بیماری یا عفونت هنگامی که بیمار هستید، بدن شما هورمون های استرس آزاد می کند که می تواند باعث افزایش قند خون شود؛
برخی داروها به عنوان مثال، استروئیدها می توانند باعث افزایش قند خون شوند؛
آسیب یا جراحی مانند بیماری، بدن شما هورمون های استرس را در پاسخ به آسیب یا جراحی آزاد می کند که موجب افزایش شدید قند خون می‌شود؛
استرس عاطفی استرس عاطفی نیز می‌تواند باعث افزایش قند خون شود؛
پدیده سپیده دم برای برخی افراد دارای تشخیص دیابت، هورمون‌ها به‌طور طبیعی در ساعات اولیه صبح ترشح می‌شوند. این هورمون‌ها، که هورمون رشد و کورتیزول را شامل می‌شوند، می‌توانند در برابر انسولین عمل کنند و باعث افزایش قند خون شوند. برای بسیاری از افراد، پدیده سپیده دم باعث افزایش قند خون به اندازه کافی نمی‌شود که مشکل‌ساز باشد، اما برای افراد مبتلا به دیابت، به‌ویژه در دیابت نوع 1، می‌تواند منجر به هیپرگلیسمی صبحگاهی شود؛
سندرم سوموجی این وضعیت، که به عنوان ریباند هیپرگلیسمی نیز شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که قند خون برای مدت طولانی خیلی پایین باشد، معمولا در طول شب. به عنوان یک واکنش، بدن هورمون‌هایی را آزاد می‌کند که قند خون را بالا می‌برند تا آن را به محدوده نرمال برگردانند، که می‌تواند منجر به هیپرگلیسمی صبحگاهی شود.

اگر دارای تشخیص دیابت هستید، عوامل دیگری که می‌توانند باعث هیپرگلیسمی شوند عبارتند از:

از دست دادن دوز داروهای دیابت؛
نخوردن داروهای دیابت در زمان مناسب؛
خوردن بیش از حد کربوهیدرات؛
عدم ورزش کافی؛
کم آبی بدن.

در دیابت، پانکراس به اندازه کافی انسولین تولید نمی‌کند (در دیابت نوع 1) یا بدن به درستی به انسولین پاسخ نمی‌دهد (در دیابت نوع 2) یا هر دو مورد. بدون انسولین کافی، گلوکز نمی‌تواند وارد سلول‌های شما شود و در خون شما تجمع می‌یابد.

تشخیص و آزمایش هیپرگلیسمی

عموما رایج‌ترین روش تشخیص هیپرگلیسمی آزمایش خون است. آزمایش‌های رایج مورد استفاده برای تشخیص هیپرگلیسمی عبارتند از:

آزمایش قند خون ناشتا (FPG) این آزمایش سطح قند خون را بعد از ناشتا بودن (نخوردن یا ننوشیدن) حداقل هشت ساعت اندازه گیری می‌کند؛
آزمایش قند خون تصادفی این آزمایش سطح قند خون را در هر زمان از روز اندازه گیری می‌کند؛
آزمایش هموگلوبین A1c (همچنین به نام HbA1c). این آزمایش میانگین سطح قند خون را در دو تا سه ماه گذشته اندازه‌گیری می‌کند.

آزمایش خون برای اندازه گیری سطح قند خون انجام می‌شود. هیپرگلیسمی زمانی تشخیص داده می‌شود که سطح قند خون شما بالای 200 میلی گرم در دسی لیتر (11.1 میلی مول در لیتر) باشد. برای آشنایی با انواع مختلف آزمایشات قند خون می‌توانید به مقاله «روش‌های نوین تشخیص دیابت: راهنمای کامل برای تشخیص دیابت نوع یک و دو» مراجعه کنید.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگر علائم هیپرگلیسمی دارید، به پزشک خود مراجعه کنید. درمان زودهنگام می‌تواند به جلوگیری از عوارض جدی کمک کند. برای آشنایی بیشتر با عوارض قند خون بالا می‌توانید به مقاله «همه چیز در مورد دیابت بی مزه: علائم، تشخیص و درمان» مراجعه کنید.

چه زمانی باید به دنبال مراقبت اورژانسی بود؟

اگر هر یک از علائم زیر را تجربه کردید، به دنبال مراقبت پزشکی اورژانسی باشید:

کتواسیدوز دیابتی (DKA) زمانی رخ می‌دهد که بدن شروع به تجزیه چربی برای انرژی می‌کند، زیرا انسولین کافی برای انتقال گلوکز به سلول‌های شما وجود ندارد. علائم DKA عبارتند از:

مشکل در تنفس؛
خشکی دهان و پوست؛
برافروختگی صورت؛
بوی میوه از دهان؛
تهوع، استفراغ و درد شکم؛
از دست دادن هوشیاری.

سندرم هیپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) یک وضعیت جدی است که می‌تواند در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 رخ دهد. علائم HHS عبارتند از

قند خون بالاتر از 600 میلی‌گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) یا 33 میلی‌مول در لیتر؛
خشکی دهان و تشنگی شدید؛
تب بالا؛
ضعف، فلج در یک طرف بدن؛
تشنج؛
از دست دادن هوشیاری.

عوامل خطر هیپرگلیسمی

هر کسی ممکن است به هیپرگلیسمی مبتلا شود، اما عوامل خطر خاصی فرد را بیشتر در معرض خطر قرار می‌دهد، از جمله:

دیابت؛
سابقه خانوادگی دیابت؛
چاقی؛
رژیم غذایی ناسالم؛
عدم فعالیت بدنی؛
استرس؛
بیماری‌های خاص؛
برخی داروها.

عوارض هیپرگلیسمی

هیپرگلیسمی در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به عوارض جدی شود، از جمله:

بیماری قلبی و سکته مغزی؛
آسیب عصبی (نوروپاتی)؛
آسیب کلیوی (نفروپاتی)؛
آسیب چشم (رتینوپاتی)؛
مشکلات پا؛
مشکلات پوستی؛
بیماری آلزایمر؛
افسردگی.

برای آشنایی بیشتر با عوارض قند خون بالا می‌توانید به مقاله «همه چیز در مورد دیابت بی مزه: علائم، تشخیص و درمان» مراجعه کنید.

پیشگیری از هیپرگلیسمی

بهترین راه برای پیشگیری از هیپرگلیسمی مدیریت مناسب قند خون است. اگر دارای تشخیص دیابت هستید، مهم است که برنامه درمانی خود را که توسط پزشک توصیه شده است، به دقت دنبال کنید. این برنامه ممکن است شامل موارد زیر باشد:

پایش منظم قند خون؛
مصرف داروهای دیابت طبق دستور پزشک؛
رعایت یک رژیم غذایی سالم؛
ورزش منظم؛
مدیریت استرس.

مدیریت و درمان هیپرگلیسمی

درمان هیپرگلیسمی به علت آن بستگی دارد. در صورتی که دارای تشخیص دیابت هستید، مهم است که برای مدیریت سطح قند خون با پزشک مشورت کنید. درمان دیابت معمولا شامل موارد زیر می‌شود:

نظارت منظم بر قند خون. پزشک شما می گوید که چند بار قند خون خود را بررسی کنید و محدوده هدف شما چیست؛
برنامه غذایی سالم پزشک ممکن است شما را به یک متخصص تغذیه ارجاع دهد تا به ایجاد یک برنامه غذایی دیابتی کمک کند. به طور کلی، این برنامه شامل محدود کردن غذاهای قندی و کربوهیدرات های تصفیه شده و خوردن مقدار زیادی میوه، سبزیجات و غلات کامل می‌شود. برای آشنایی با انواع مواد خوراکی با قند مناسب برای افراد دارای تشخیص دیابت به مقاله «بهترین شیرین‌ کننده برای افراد دیابتی» مراجعه کنید؛
ورزش منظم هدف این است که بیشتر روزهای هفته حداقل 30 دقیقه ورزش متوسط انجام دهید؛
داروهای دیابت ممکن است نیاز به مصرف داروهای خوراکی یا تزریق انسولین برای کمک به کاهش سطح قند خون خود داشته باشید؛

کاهش وزن در صورت اضافه وزن یا چاقی اگر تغییر سبک زندگی کافی نباشد، ممکن است نیاز به مصرف دارو داشته باشید. انواع مختلفی از داروهای دیابت در دسترس است که می‌توانند به کاهش سطح قند خون کمک کنند. پزشک شما می‌تواند به تعیین بهترین دارو برای شما کمک کند.

در صورتی که دارای تشخیص دیابت نیستید، درمان هیپرگلیسمی به علت آن بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر مصرف دارو باعث هیپرگلیسمی باشد، ممکن است پزشک بتواند دارو را تغییر دهد یا دوز آن را تنظیم کند.

خود مراقبتی برای پیشگیری از هیپرگلیسمی

علاوه‌بر درمان پزشکی اقداماتی وجود دارد که می‌توانید برای کمک به مدیریت هیپرگلیسمی انجام دهید، از جمله:

قند خون خود را به‌صورت منظم پایش کنید؛
داروهای دیابت خود را طبق دستور مصرف کنید؛
یک برچسب شناسایی پزشکی (Medical ID) حمل کنید که نشان دهد شما دارای تشخیص دیابت هستید؛
در مورد دیابت خود و نحوه مدیریت آن آموزش ببینید؛
از پزشک خود در مورد یک برنامه مدیریت روزهای بیماری بپرسید؛
با یک متخصص تغذیه ثبت‌شده یا آموزش‌دهنده دیابت در مورد ایجاد یک برنامه غذایی که برای شما مناسب باشد، کار کنید؛
به طور منظم ورزش کنید؛
استرس خود را مدیریت کنید؛
به اندازه کافی بخوابید؛
سیگار نکشید؛
مصرف الکل خود را محدود کنید.