گلوکوفاژ (Glucophage): کاربردها، عوارض و تداخلات دارویی
گلوکوفاژ (متفورمین) برای درمان سطوح بالای قند خون که به دلیل نوعی دیابت شیرین یا دیابت قندی به نام دیابت نوع ۲ ایجاد می‌شود، استفاده می‌شود. در این نوع دیابت، انسولین تولید شده توسط پانکراس قادر نیست قند را وارد سلول‌های بدن کند تا در آنجا به‌عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین گلوکوفاژ برای افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۱ (یا دیابت وابسته به انسولین) مفید نیست، چراکه سلول‌های تولید کننده انسولین در بدن آنها به علت حمله سیستم ایمنی (ناشی از یک بیماری خودایمنی) از بین رفته‌اند. در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 استفاده از گلوکوفاژ (متفورمین) به تنهایی، همراه با دیگر داروهای کاهنده قند خون (به‌عنوان مثال، سولفونیل اوره) یا حتی همراه با انسولین، به کاهش قند خون کمک می‌کند.
در بسیاری از موارد دیابت نوع ۲ با رژیم غذایی و ورزش قابل کنترل و درمان است. در واقع رعایت رژیم غذایی و ورزش منظم، حتی زمانی که دارو مصرف می‌کنید، نقش بسیار مهمی در کنترل و درمان دیابت نوع 2 (یا دیابت بزرگسالان) دارد. بنابراین نیاز است که میان داروی مصرفی و سبک زندگی فرد هماهنگی وجود داشته باشد. به دیگر سخن، نیاز است که دوز گلوکوفاژ (متفورمین) با مقدار و نوع غذای مصرفی و میزان تحرک فیزیکی هماهنگ باشد. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی کاربردها، عوارض و تداخلات دارویی گلوکوفاژ (Glucophage) پرداخته شده است.
مکانیستم اثر گلوکوفاژ (متفورمین)
گلوکوفاژ (Glucophage) با چند مکانیسم اصلی به کاهش قند خون در دیابت نوع ۲ کمک می‌کند. هرچند تمام جزئیات آن به‌طور کامل شناخته شده نیست، مهم‌ترین اثرات عبارت‌اند از:
- کاهش تولید گلوکز در کبد
- مهار تولید گلوکز (گلوکونئوژنز) متفورمین با فعال‌سازی آنزیم AMP‑فعال‌شونده پروتئین کیناز (AMPK) در کبد، مسیرهای تولید و آزادسازی گلوکز را مختل می‌کند؛
- کاهش بیان ژن‌های کلیدی این دارو بیان ژن‌هایی را که آنزیم‌های کلیدی گلوکونئوژنز را کد می‌کنند، (به‌عنوان مثال، پیروات کاربوکسیلاز، فسفوئنول پیروات کاربوکسی کیناز) کاهش می‌دهد.
- افزایش حساسیت به انسولین در بافت‌های محیطی
- فعال‌سازی AMPK در ماهیچه و بافت‌های چربی با فعال شدن AMPK، انتقال‌دهنده‌های GLUT4 به سطح سلول‌های عضلانی منتقل می‌شوند و جذب گلوکز از خون به داخل سلول تسهیل می‌گرددY
- بهبود سیگنال‌دهی انسولین متفورمین با کاهش تجمع لیپیدهای سمی (مانند دی اسیل گلیسرول) در داخل سلول، حساسیت گیرنده‌های انسولین را افزایش می‌دهد.
- کاهش جذب گلوکز از روده
- تاخیر در جذب روده‌ای متفورمین سرعت جذب قندهای ساده را در روده کم می‌کند و موجب کاهش نوسانات تند قند خون پس از غذا می‌شود؛
- تغییر ترکیب میکروبیوتای روده شواهد حاکی از این هستند که گلوکوفاژ می‌تواند جمعیت باکتری‌های روده‌ای را به نفع گونه‌های مفید تغییر دهد که در کنترل متابولیسم قند موثر است.
- تأثیرات متابولیک ثانویه
- کاهش وزن یا عدم افزایش وزن برخلاف برخی داروهای دیابت، گلوکوفاژ اغلب منجر به کاهش جزیی وزن یا حداقل جلوگیری از افزایش وزن می‌شود که خود در کنترل قند خون مفید است؛
- اثر حفاظتی بر عروق و قلب با بهبود مشخصه‌های متابولیک و کاهش التهاب گلوکوفاژ می‌تواند خطر عوارض قلبی-عروقی را کاهش دهد.
نکته مهم
- گلوکوفاژ (متفورمین) ترشح انسولین در پانکراس را افزایش نمی‌دهد؛ بنابراین خطر هیپوگلیسمی در صورت مصرف صرف گلوکوفاژ پایین است؛
پیامدهای بالینی و شدت هر یک از این مکانیسم‌ها ممکن است بسته به دوز، وضعیت عملکرد کلیه و کبد و ویژگی‌های فرد متفاوت باشد.
عوارض جانبی گلوکوفاژ (متفورمین)
گلوکوفاژ (Glucophage) یکی از نام‌های تجاری داروی متفورمین است که به‌طور گسترده برای کنترل قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 استفاده می‌شود. این دارو با کاهش تولید گلوکز در کبد و بهبود عملکرد انسولین، قند خون را کنترل می‌کند. با این حال، همانند سایر داروها، مصرف گلوکوفاژ می‌تواند عوارض جانبی داشته باشد. در ادامه لیستی از عوارض جانبی شایع، کمتر شایع و جدی ارائه شده است.
عوارض جانبی شایع گلوکوفاژ
این عوارض معمولا خفیف هستند و ممکن است با گذشت زمان و عادت بدن به دارو کاهش یابند:
- مشکلات گوارشی:
- حالت تهوع؛
- استفراغ؛
- اسهال؛
- دل‌درد یا دل‌پیچه؛
- نفخ شکم.
- کاهش اشتها؛
- طعم فلزی در دهان.
عوارض جانبی کمتر شایع گلوکوفاژ
- کاهش سطح ویتامین B12 در بدن در صورت استفاده طولانی‌مدت (می‌تواند منجر به کم‌خونی یا مشکلات عصبی شود)؛
- ضعف و خستگی؛
- کاهش وزن غیرارادی؛
- سرگیجه یا احساس سبکی سر.
عوارض جانبی بسیار جدی (نادر)
این عوارض نادر هستند اما اگر رخ دهند، نیاز به قطع مصرف دارو و مراجعه فوری به پزشک دارند:
- اسیدوز لاکتیک (Lactic Acidosis)
یکی از عوارض خطرناک اما بسیار نادر مصرف گلوکوفاژ (متفورمین) اسیدوز لاکتیک است. این حالت زمانی رخ می‌دهد که اسید لاکتیک بیش‌ازحد در بدن تجمع یابد. مهم‌ترین علائم آن عبارتند از:
- تنگی نفس؛
- سرگیجه شدید یا بیهوشی؛
- درد عضلانی یا ضعف شدید؛
- افت دمای بدن؛
- مشکلات تنفسی یا ضربان قلب آهسته.
- مشکلات کبد یا کلیه
از کار افتادن این ارگان‌ها می‌تواند در نتیجه استفاده نادرست یا وجود مشکلات زمینه‌ای تشدید شود.
تداخلات دارویی گلوکوفاژ
گلوکوفاژ ممکن است با برخی داروها یا مواد تداخل داشته باشد. مصرف همزمان با این موارد می‌تواند عوارض جانبی را افزایش داده یا اثربخشی دارو را کاهش دهد. در ادامه به بررسی مهم‌ترین تداخلات دارویی گلوکوفاژ پرداخته شده است.
- داروهای کاهنده قند خون (سایر دیابت‌ها) مصرف همزمان گلوکوفاژ با انسولین یا دیگر داروهای خوراکی کاهنده قند خون ممکن است خطر هیپوگلیسمی (افت قند خون شدید) را افزایش دهد؛
- داروهای کاهنده دفع کلیوی
- سیپروفلوکساسین (نوعی آنتی‌بیوتیک)؛
- برخی داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs).
- مواد حاوی الکل مصرف الکل همراه با گلوکوفاژ می‌تواند خطر اسیدوز لاکتیک را افزایش دهد.
- داروهای مربوط به کنتراست یددار (تزریقی) استفاده از مواد حاجب در تصویربرداری می‌تواند منجر به مشکلات کلیوی شود که احتمال بروز عوارض جانبی خطرناک را افزایش می‌دهد.
- داروهای کورتونی یا هورمونی مانند استروئیدها و داروهای ضدبارداری
نکات احتیاطی
- گلوکوفاژ در افراد با نارسایی کلیوی یا مشکلات کبدی توصیه نمی‌شود؛
- پیش از انجام هرگونه تصویربرداری با مواد حاجب یددار مصرف گلوکوفاژ می‌بایست طبق نظر پزشک متوقف شود؛
- مصرف همزمان گلوکوفاژ و الکل خطرات جدی به همراه دارد؛
بیماران مبتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی، اختلالات تنفسی یا کهولت سن می‌بایست گلوکوفاژ را با احتیاط مصرف کنند.
علائم نیاز به قطع دارو و مراجعه فوری به پزشک
- درد شدید شکمی؛
- زرد شدن پوست یا چشم‌ها (علائم مشکل کبدی)؛
- بیهوشی یا ضعف شدید؛
- بوی غیرمعمول در بدن (اسیدی).
نحوه مصرف گلوکوفاژ
- دارو را با یک لیوان آب و همراه غذا یا بلافاصله پس از آن مصرف کنید؛
- دستور روی نسخه را دقیقا رعایت کنید و دارو را در فواصل منظم مصرف کنید؛
- بدون نظر پزشک مصرف را قطع نکنید؛
- درباره مصرف این دارو در کودکان با پزشک مشورت کنید (در برخی موارد از ۱۰ سالگی ممکن است تجویز شود)؛
- در صورت مصرف بیش از حد، فورا به مرکز درمانی مراجعه کنید.
اگر دُز گلوکوفاژ را فراموش کردم چه کنم؟
- هر چه زودتر دُز را مصرف کنید؛
- اگر تقریبا زمان دُز بعدی فرا رسیده، همان دُز بعدی را مصرف کنید و دُز فراموش شده را رها کنید؛
- هرگز دُز را دو برابر نکنید.
نکات هنگام مصرف گلوکوفاژ
- آزمایش HbA1C هر ۳–۶ ماه یکبار انجام شود تا کنترل قند طی ۲–۳ ماه گذشته ارزیابی شود؛
- در صورت مصرف همزمان انسولین یا سولفونیل‌اوره احتمال بروز هیپوگلیسمی افزایش می‌یابد. بنابراین آشنایی با اصول مدیریت افت شدید قند خون و علائم آن اهمیت بالایی دارد. توصیه می‌شود همیشه یک منبع قند سریع (آب‌نبات سفت یا قرص گلوکز) همراه داشته باشید؛
- اطرافیان را از خطر خفگی در صورت تشنج یا بیهوشی آگاه کنید تا سریعا کمک پزشکی دریافت کنید. توجه داشته باشید که در صورت بالا بودن قند خون، بیماری یا ورزش بیشتر از معمول، ممکن است نیاز به تنظیم دُز گلوکوفاژ داشته باشید؛
- وعده‌های غذایی اصلی را همواره مصرف کنید. در مورد مصرف الکل و داروهای سرماخوردگی/سرفه غیرنسخه‌ای که حاوی قند یا الکل هستند، با پزشک خود مشورت کنید؛
- گلوکوفاژ ممکن است در زنان پیش‌ازیائسگی که قاعدگی منظم ندارند، باعث تخمک‌گذاری شود و احتمال بارداری را افزایش دهد؛
- پیش از جراحی، سی‌تی اسکن، ام‌آر‌آی یا سایر اقدامات تشخیصی تیم درمان را از مصرف گلوکوفاژ مطلع کنید؛ ممکن است لازم باشد مصرف را موقتا متوقف کنید؛
- مصرف طولانی‌مدت گلوکوفاژ (متفورمین) ممکن است باعث کاهش فولیک‌اسید و ویتامینB12 شود.
نگهداری صحیح قرص گلوکوفاژ
- دور از دسترس کودکان نگهدارید؛
- در دمای اتاق (۱۵–۳۰ °C) و دور از رطوبت و نور مستقیم نگهداری کنید؛
- پس از تاریخ انقضا داروهای بلا استفاده را به برنامه‌های بازگرداندن دارو تحویل دهید؛
- اگر امکان بازگرداندن نیست، برچسب یا راهنمای دارو را برای روش مناسب دور ریختن بررسی کنید؛
- در صورت اطمینان نداشتن، از پزشک خود سؤال کنید. اگر دور ریختن در زباله مجاز است، دارو را از بسته خارج کرده و به صورت زباله دفع کنید.
قرص گلوکوفاژ برای تنبلی تخمدان
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) یک اختلال هورمونی شایع در زنان در سن باروری است که با علائمی مانند بی‌نظمی قاعدگی، پرمویی، جوش‌های صورت، افزایش وزن و سندرم متابولیک همراه است. یکی از مکانیسم‌های اصلی در این سندرم، مقاومت به انسولین و افزایش سطح انسولین خون است که باعث تشدید تولید هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) در تخمدان می‌شود.
۲. مکانیسم اثر متفورمین در تنبلی تخمدان
- بهبود حساسیت بافت‌ها به انسولین و کاهش سطح انسولین خون؛
- کاهش تولید گلوکز توسط کبد؛
- کمک به کاهش وزن از طریق تأثیرات متابولیکی، در نتیجه کاهش تولید آندروژن توسط تخمدان و بهبود عدم تعادل هورمونی.
۳. فواید مصرف گلوکوفاژ در سندرم تخمدان پلی کیستیک
- تنظیم چرخه قاعدگی و افزایش احتمال تخمک‌گذاری منظم؛
- کاهش هیرسوتیسم (پرمویی) و آکنه؛
- کاهش خطر عوارض متابولیک مانند دیابت نوع ۲ و سندرم متابولیک؛
- کمک به کاهش وزن یا کنترل آن در زنان دارای اضافه وزن یا چاقی؛
- در برخی موارد بهبود کیفیت تخمک و نتایج باروری.
۴. دوز و نحوه مصرف معمولا درمان را با دوز کم (به‌عنوان مثال، ۵۰۰ میلی گرم یک یا دو بار در روز) شروع می‌کنند و به تدریج تا ۱۰۰۰–۱۵۰۰ میلی‌گرم در روز (تقسیم شده در دو یا سه نوبت) افزایش می‌دهند:
- بهترین زمان مصرف همراه با غذاست تا احتمال عوارض گوارشی کاهش یابد؛
- مدت درمان ممکن است چند ماه تا یک سال یا بیشتر ادامه یابد، بسته به پاسخ فرد به دارو.
۵. عوارض جانبی شایع
- نفخ، تهوع، اسهال، درد شکم (عموما با ادامه درمان یا تقسیم دوز دارو کاهش می‌یابد)؛
- کاهش جذب ویتامین B12 در طولانی‌مدت؛
- در موارد نادر خطر لاکتیک اسیدوز (به ویژه در بیمارانی با مشکلات کلیوی یا کبدی).
۶. نکات احتیاطی
- قبل از شروع درمان سطح عملکرد کلیه (کرآتینین سرمی) و کبد بررسی شود؛
- در صورت بروز علائم غیرطبیعی مانند تنگی نفس، درد عضلانی شدید یا ضعف غیرمعمول به پزشک مراجعه کنید؛
- در دوران بارداری یا شیردهی با نظر پزشک مصرف شود؛
- تداخل با سایر داروها (به‌عنوان مثال، داروهای کاهنده قند خون) می‌بایست زیر نظر پزشک مدیریت گردد.
گلوکوفاژ (متفورمین) یک داروی مؤثر و نسبتا ایمن برای بهبود مقاومت به انسولین و کاهش عوارض متابولیک در زنان مبتلا به تنبلی تخمدان (PCOS) است. با این حال، تنظیم دقیق دوز و پایش منظم توسط پزشک ضروری است تا حداکثر فواید درمانی به دست آمده و خطر عوارض به حداقل برسد.
گلوکوفاژ ۵۰۰ برای چیست؟
قرص گلوکوفاژ ۵۰۰ (متفورمین ۵۰۰ میلی گرم) عمدتا برای کنترل قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ تجویز می‌شود. عملکرد اصلی آن به شرح زیر است:
- کاهش تولید گلوکز توسط کبد؛
- افزایش حساسیت بافت‌ها (عضله و چربی) به انسولین؛
- کاهش جذب گلوکز از روده.
موارد مصرف رایج گلوکوفاژ ۵۰۰
- درمان اولیه دیابت نوع ۲، به ویژه در افراد دارای اضافه وزن و چاقی؛
- به‌عنوان درمان کمکی (کنار سایر داروهای کاهنده قند خون)؛
- پیشگیری از دیابت در افراد پرخطر (پیش دیابت)؛
- کنترل مقاومت به انسولین در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)، البته این کارکرد اصلی گلوکوفاژ نیست؛
مقدار و نحوه مصرف
- معمولا با دوز ۵۰۰ میلی گرم یک تا سه بار در روز همراه با غذا شروع می‌شود؛
- دوز روزانه حداکثر تا ۲۵۰۰ میلی گرم قابل افزایش است (بسته به تحمل بیمار و صلاحدید پزشک).
پیش از شروع یا تغییر دوز گلوکوفاژ ضروری است با پزشک خود مشورت کنید تا بر اساس وضعیت کلی سلامت (کارکرد کلیه‌ها و کبد، عملکرد قلب و ریه و غیره) دوز مناسب تعیین شود.
عوارض قرص گلوکوفاژ ۵۰۰
قرص گلوکوفاژ ۵۰۰ یکی از متداول‌ترین دوزهای متفورمین برای درمان دیابت نوع ۲ است. اگرچه این دارو معمولا به‌خوبی تحمل می‌شود، ممکن است برخی بیماران دچار عوارض زیر شوند:
۱. عوارض گوارشی (شایع‌ترین)
- حالت تهوع و استفراغ؛
- اسهال یا مدفوع شُل؛
- درد یا گرفتگی شکم؛
- نفخ و آروغ زدن؛
- طعم فلزی در دهان.
روش‌های کاهش عوارض:
- مصرف قرص همراه با غذا یا بلافاصله پس از غذا؛
- شروع درمان با دوز پایین و تدریجی افزایش دوز؛
- نوشیدن مایعات کافی.
۲. کاهش جذب ویتامین B12
مصرف طولانی‌مدت گلوکوفاژ می‌تواند منجر به کاهش ویتامین B12 شود. علائم کمبود ویتامین B12 سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی دست‌ها و پاها، ضعف عضلانی، خستگی.
۳. اختلال در عملکرد مخاط مخاط روده
- در برخی بیماران باعث التهاب یا تحریک مخاط روده می‌شود؛
- اگر علائم خفیف ادامه‌دار باشد، با پزشک درباره تغییر فرم دارو (به‌عنوان مثال، فرم XR) مشورت کنید.
۴. اسیدوز لاکتیک (بسیار نادر اما جدی)
- تجمع بیش از حد اسید لاکتیک در خون؛
- علائم هشدار: درد یا ضعف غیرمعمول عضلانی، تنگی نفس، درد یا ناراحتی شکمی، گیجی، خستگی شدید.
۵. واکنش‌های آلرژیک (خیلی نادر) شامل کهیر، خارش، تورم صورت، لب‌ها یا گلو.
۶. سایر عوارض کمتر شایع
- سردرد یا سرگیجه؛
- کاهش اشتها؛
- تغییرات در سطح آنزیم‌های کبدی (در موارد خیلی نادر).
نکات مهم
- بیشتر عوارض گوارشی معمولا در هفته‌های اول مصرف دارو بروز کرده و بعد از مدتی کاهش می‌یابند؛
- برای کاهش ناراحتی‌های گوارشی، مصرف منظم دارو و پرهیز از افزایش ناگهانی دوز توصیه می‌شود؛
- همواره هر نوع عارضه جدید یا شدید را با پزشک خود در میان بگذارید؛
در صورت اختلال شدید کلیوی یا کبدی، پیش از مصرف قرص گلوکوفاژ ۵۰۰ با پزشک مشورت کنید.
قرص گلوکوفاژ برای لاغری
گرچه قرص گلوکوفاژ (متفورمین) اصلی‌ترین مصرفش در درمان دیابت نوع ۲ است، اما برخی مطالعات نشان داده‌اند که این دارو می‌تواند به‌طور متوسط 2 تا 3 کیلو گرم از وزن را کاهش دهد. در ادامه نکات مهم درباره مصرف گلوکوفاژ جهت «لاغری» آمده است:
- مکانیسم‌های احتمالی کاهش وزن
- کاهش اشتها گلوکوفاژ می‌تواند با تأثیر بر مرکز کنترل اشتها در مغز، میل به خوردن را کم کند؛
- بهبود حساسیت به انسولین ثبات سطح قند خون و کاهش نوسانات انسولین به پیشگیری از تجمع چربی کمک می‌کند؛
- تغییر میکروبیوتای روده مطالعات نشان می‌دهند که گلوکوفاژ ترکیب باکتری‌های مفید روده را تقویت می‌کند و بر متابولیسم چربی اثر می‌گذارد؛
- کند کردن جذب قندها کاهش سرعت جذب گلوکز از روده، نوسانات قند پس از غذا را کمتر کرده و به کنترل بهتر اشتها کمک می‌کند.
- اثربخشی
- کاهش وزن متوسط معمولا بین ۲ تا ۵ درصد وزن اولیه بدن، بسته به تیپ متابولیسم فرد و مدت مصرف، کاهش می‌یابد؛
- استفاده ترکیبی بیشترین تأثیر زمانی دیده می‌شود که گلوکوفاژ همراه با رژیم غذایی کم‌کالری و ورزش منظم مصرف شود.
- دوز و نحوه مصرف
- دوز معمول در افراد غیر دیابتی (off‑label): ۵۰۰–۱۰۰۰ میلی گرم در روز (بخش بخش و همراه با غذا)؛
- شروع با دوز پایین (به‌عنوان مثال، ۵۰۰ میلی گرم یکبار در روز) و افزایش تدریجی برای کاهش عوارض گوارشی.
- عوارض جانبی
- شایع تهوع، اسهال، نفخ، طعم فلزی در دهان؛
- کمتر شایع کاهش جذب ویتامین B12 (نیاز به بررسی دوره‌ای)، سردرد، بی‌اشتهایی؛
- نادر اما جدی اسیدوز لاکتیک (علائم: ضعف شدید، تنگی نفس، درد شکمی)، واکنش‌های آلرژیک.
- هشدارها و توصیه‌ها
- مصرف حتما تحت نظر پزشک یا متخصص تغذیه باشد؛
- متفورمین درمان جایگزین رژیم غذایی یا ورزش نیست، بلکه ابزاری تکمیلی است؛
- در صورت مشکلات کلیوی یا کبدی، قبل از شروع دارو اطلاع دهید؛
- پیگیری سطح ویتامین B12 و وضعیت کلی سلامت در فواصل منظم ضروری است.
قرص گلوکوفاژ می‌تواند به‌عنوان یک کمک در مسیر کاهش وزن در افراد دارای مقاومت به انسولین یا مبتلایان به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) موثر باشد، اما باید همراه با تغییرات سبک زندگی و زیر نظر پزشک مصرف شود. کاهش وزن با متفورمین معمولا ملایم است و نباید به‌تنهایی روی آن برای لاغری حساب کرد.
برای آشنایی بیشتر با قرص‌های کاهنده قند خون می‌توانید به مقاله «داروهای خوراکی کاهش دهنده قند خون (قرص قند)» مراجعه کنید.
