هیپوگلیسمی (افت قند خون)
هیپوگلیسمی (افت قند خون) عمدتا در افراد مبتلا به دیابت رایج است، اما گاهی اوقات ممکن است افراد فاقد تشخیص دیابت نیز دچار آن شوند. درمان افت قند خون باید به سرعت و با مصرف کربوهیدرات‌ها انجام شود؛ در غیر این صورت، موارد شدید افت قند خون می‌تواند جان بیمار را به خطر بیندازد.
افت قند خون چیست؟
افت قند خون، که با نام علمی «هیپوگلیسمی» شناخته می‌شود، وضعیتی است که در آن سطح گلوکز (قند) خون به‌صورت قابل‌توجهی پایین‌تر از حد طبیعی قرار داشته باشد. گلوکز، که عمدتا از تجزیه کربوهیدرات‌های موجود در غذاها به دست می‌آید، سوخت اصلی بدن انسان، به‌ویژه برای سلول‌های مغز، محسوب می‌شود. مغز برای انجام وظایف حیاتی خود، از جمله تفکر، یادگیری، حافظه و کنترل عملکردهای بدنی، وابستگی شدیدی به تامین مداوم گلوکز دارد. زمانی که سطح گلوکز خون به حد بحرانی کاهش می‌یابد، مغز و سایر اندام‌های حیاتی با کمبود انرژی مواجه شده و قادر به عملکرد صحیح نخواهند بود. این وضعیت می‌تواند منجر به بروز طیف وسیعی از علائم، از خفیف تا بسیار شدید، و در موارد نادری منجر به عوارض دائمی یا حتی مرگ شود.
سطوح نرمال قند خون
تعیین دقیق سطح «نرمال» قند خون می‌تواند بسته به شرایط و افراد متفاوت باشد، اما به طور کلی، محدوده‌های زیر به عنوان راهنما در نظر گرفته می‌شوند:
- در بیشتر افراد دارای تشخیص دیابت افت قند خون معمولا زمانی رخ می‌دهد که سطح گلوکز خون به کمتر از ۷۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) برسد. این آستانه برای افراد دارای تشخیص دیابت مهم است زیرا آنها در مدیریت سطح قند خون خود چالش‌هایی دارند و افت شدید قند خون می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛
- در بیشتر افراد فاقد تشخیص دیابت هیپوگلیسمی در افراد فاقد تشخیص دیابت معمولا زمانی تشخیص داده می‌شود که سطح قند خون به کمتر از ۵۵ میلی گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) کاهش یابد. بدن افراد غیر دیابتی معمولا مکانیسم‌های تنظیم‌کننده قوی‌تری برای جلوگیری از افت شدید قند خون دارد.
شایان ذکر اینکه این مقادیر استانداردهای کلی هستند و ممکن است پزشک بر اساس وضعیت فرد مقادیر متفاوتی را به عنوان محدوده نرمال یا حد افت قند خون در نظر بگیرد.
دلایل بروز هیپوگلیسمی (افت قند خون)
دلایل افت قند خون را می‌توان به دو دسته کلی در افراد دارای تشخیص دیابت و فاقد تشخیص دیابت تقسیم کرد:
دلایل هیپوگلیسمی در افراد دارای تشخیص دیابت
افراد دارای تشخیص دیابت، به‌ویژه آنهایی که از انسولین یا داروهای خوراکی خاصی برای کنترل قند خون خود استفاده می‌کنند، بیشتر در معرض خطر هیپوگلیسمی قرار دارند. دلایل اصلی افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) در این گروه عبارتند از:
- مصرف بیش از حد انسولین یا داروهای کاهنده قند خون تزریق دوز بالاتری از انسولین نسبت به آنچه بدن نیاز دارد، یا مصرف دوزهای اضافی از داروهای خوراکی کاهنده قند خون (مانند سولفونیل اوره‌ها یا گلی‌ینیدها) که باعث ترشح بیشتر انسولین یا افزایش حساسیت به انسولین می‌شوند می‌تواند منجر به افت شدید قند خون شود؛
- وعده‌های غذایی نامنظم یا حذف وعده غذایی بدن برای تامین انرژی به گلوکز حاصل از غذا نیاز دارد. اگر وعده غذایی (به‌ویژه وعده‌های حاوی کربوهیدرات) دیرتر از موعد مصرف شود یا کاملا حذف گردد، در حالی‌که دارو یا انسولین طبق برنامه مصرف شده باشد، سطح قند خون افت می‌کند؛
- ورزش شدید بدون تنظیم دارو یا وعده غذایی فعالیت بدنی شدید، مصرف گلوکز عضلات را افزایش می‌دهد. اگر فرد دارای تشخیص دیابت پیش از ورزش، دوز داروی خود را تنظیم نکند (کاهش ندهد) یا وعده غذایی مناسبی مصرف نکند، ممکن است پس از ورزش دچار افت قند خون (هیپوگلیسمی) شود. این اثر گاهی اوقات تا ۲۴ ساعت پس از ورزش نیز ادامه می‌یابد؛
- مصرف الکل با معده خالی الکل، به‌ویژه زمانی که با معده خالی مصرف شود، می‌تواند مانع از آزاد شدن گلوکز ذخیره شده در کبد (گلوکونئوژنز) شود. این فرآیند برای حفظ سطح قند خون بین وعده‌های غذایی حیاتی است. بنابراین، مصرف الکل می‌تواند خطر هیپوگلیسمی را به‌ویژه در افراد دارای تشخیص دیابت که دارو مصرف می‌کنند، افزایش دهد.
دلایل هیپوگلیسمی در افراد غیر دیابتی
افت قند خون در افرادی که دیابت ندارند کمتر شایع است، اما می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد:
- هیپوگلیسمی واکنشی (پست پراندیال) این نوع هیپوگلیسمی معمولا چند ساعت پس از صرف غذا، به‌ویژه وعده‌های غذایی سرشار از کربوهیدرات‌های ساده، رخ می‌دهد. تصور بر این است که بدن در پاسخ به افزایش سریع قند خون بیش از حد انسولین ترشح می‌کند که این امر منجر به افت قند خون می‌شود؛
- روزه داری طولانی مدت یا گرسنگی عدم مصرف غذا برای مدت زمان طولانی، همانطورکه در روزه‌داری یا رژیم‌های غذایی سخت اتفاق می‌افتد، می‌تواند منجر به کاهش ذخایر گلوکز و افت قند خون شود؛
- مصرف الکل همانند افراد دیابتی، مصرف زیاد الکل با معده خالی نیز می‌تواند در افراد فاقد تشخیص دیابت منجر به هیپوگلیسمی شود.
- برخی بیماری‌های خاص
- بیماری‌های کبدی شدید کبد نقش مهمی در ذخیره و آزادسازی گلوکز دارد. بنابراین، بیماری‌های شدید کبدی می‌توانند توانایی کبد را برای انجام این وظیفه مختل کنند؛
- بیماری‌های کلیوی مشکلات کلیوی می‌توانند بر نحوه دفع یا متابولیسم برخی داروها یا مواد مؤثر بر قند خون تاثیر بگذارند؛
- نارسایی قلبی شرایطی که بر عملکرد قلب تاثیر می‌گذارند می‌توانند به‌طور غیرمستقیم بر تامین اکسیژن و مواد مغذی به اندام‌ها از جمله کبد اثر بگذارند؛
- اختلالات هورمونی کمبود هورمون‌هایی مانند کورتیزول، گلوکاگون یا هورمون رشد می‌تواند تنظیم قند خون را مختل کند.
- تومورهای خاص
- انسولینوما نوعی تومور نادر که بر اثر آن پانکراس به‌طور مداوم انسولین زیادی تولید و ترشح می‌کند، که این امر منجر به افت شدید قند خون می‌شود؛
- تومورهای غیر پانکراسی برخی تومورهای بزرگ، به‌ویژه تومورهای سارکوماتوئید یا تومورهای مزانشیمی، ممکن است ماده‌ای شبیه به انسولین (IGF-II) تولید کنند که باعث افت قند خون می‌شود.
- جراحی‌های معده (گاسترکتومی) پس از جراحی‌هایی که بخشی یا کل معده را برمی‌دارند، غذا با سرعت بیشتری وارد روده کوچک می‌شود. این می‌تواند منجر به جذب سریع قند و به دنبال آن ترشح بیش از حد انسولین و افت قند خون شود (هیپوگلیسمی پس از جراحی معده).
قند خون چیست؟
قند خون، که با نام گلوکز خون نیز شناخته می‌شود، یک شاخص حیاتی برای سنجش سلامتی عمومی بدن است. درک اینکه قند خون چیست، چگونه تنظیم می‌شود و چرا اهمیت دارد، به ما کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری از سلامت خود محافظت کنیم، به‌ویژه در پیشگیری و مدیریت بیماری‌هایی مانند دیابت.
قند خون به میزان گلوکز (Glucose) موجود در جریان خون ما اشاره دارد. گلوکز یک نوع قند ساده است و اصلی‌ترین و مهم‌ترین منبع انرژی برای تمام سلول‌های بدن ما محسوب می‌شود. به‌ویژه مغز انسان وابستگی شدیدی به گلوکز دارد و حتی برای انجام فعالیت‌های پایه‌ای خود به‌طور مداوم به این منبع انرژی نیاز دارد.
بدن ما به طور طبیعی از طریق مصرف مواد غذایی «گلوکز» را دریافت می‌کند. کربوهیدرات‌ها، که بخش قابل توجهی از رژیم غذایی ما را تشکیل می‌دهند (مانند نان، برنج، پاستا، سیب‌زمینی، میوه‌ها، سبزیجات حاوی نشاسته و محصولات لبنی)، در دستگاه گوارش به مولکول‌های کوچکتر به نام گلوکز تجزیه می‌شوند. سپس این گلوکز از دیواره روده جذب شده و وارد جریان خون می‌گردد.
فرآیند ورود گلوکز به سلول‌ها و نقش انسولین
هنگامی که غذا می‌خوریم و کربوهیدرات‌های موجود در آن هضم می‌شوند، سطح گلوکز در خون افزایش می‌یابد. این افزایش قند خون، سیگنالی برای پانکراس (لوزالمعده) است تا هورمون مهمی به نام انسولین را ترشح کند.
انسولین مانند یک کلید عمل می‌کند. این هورمون به گیرنده‌های خاصی روی سطح سلول‌های بدن (عضله، چربی و کبد) متصل می‌شود و باعث می‌شود که کانال‌های ویژه‌ای روی غشای سلولی باز شوند. از طریق این کانال‌ها، گلوکز از جریان خون وارد سلول‌ها شده و در آنجا به مصرف می‌رسد تا انرژی لازم برای فعالیت‌های سلولی تولید شود.
بخش مازاد گلوکزی که بلافاصله مورد نیاز نیست، می‌تواند در کبد و عضلات به شکل گلیکوژن ذخیره شود. انسولین نقش حیاتی در این فرآیند ذخیره‌سازی نیز دارد.
نقش گلوکاگون در تنظیم قند خون
در کنار انسولین، هورمون دیگری به نام گلوکاگون نیز نقش مهمی در تنظیم قند خون ایفا می‌کند. گلوکاگون که توسط سلول‌های دیگر پانکراس ترشح می‌شود، زمانی که سطح قند خون پایین می‌آید (مثلا در زمان ناشتایی یا بین وعده‌های غذایی)، وارد عمل می‌شود.
گلوکاگون به کبد سیگنال می‌دهد تا گلیکوژن ذخیره شده را تجزیه کرده و گلوکز را دوباره وارد جریان خون کند. این عمل باعث افزایش سطح قند خون و جلوگیری از افت شدید آن می‌گردد. بنابراین، انسولین و گلوکاگون با همکاری یکدیگر، تعادل دقیقی را در سطح قند خون حفظ می‌کنند.
سطح نرمال قند خون (محدوده طبیعی)
تعیین سطح نرمال قند خون می‌تواند بسته به زمان اندازه‌گیری (ناشتا یا بعد از غذا) و همچنین سن و وضعیت سلامتی فرد کمی متفاوت باشد. با این حال، به طور کلی، محدوده‌های استاندارد به شرح زیر است:
- سطح قند خون ناشتا (Fasting Blood Glucose)
- برای افراد سالم، سطح قند خون ناشتا معمولا بین ۷۰ تا ۹۹ میلی گرم در دسی‌لیتر (mg/dL) است؛
- اندازه‌گیری قند خون ناشتا معمولا پس از ۸ تا ۱۲ ساعت عدم خوردن غذا انجام می‌شود.
- سطح قند خون دو ساعت بعد از صرف غذا (Postprandial Blood Glucose)
- برای افراد سالم، این مقدار باید کمتر از ۱۴۰ میلی‌گرم در دسی لیتر (mg/dL) باشد؛
- این اندازه‌گیری نشان می‌دهد که بدن پس از دریافت کربوهیدرات‌ها چقدر خوب توانسته قند خون را تنظیم کند.
- قند خون تصادفی (Random Blood Glucose)
- در این حالت، زمان اندازه‌گیری مهم نیست؛
- در افراد سالم، قند خون تصادفی معمولا بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر است، اما اگر بعد از غذا خوردن باشد، می‌تواند تا ۱۴۰ میلی گرم در دسی لیتر هم برسد؛
نکته مهم این اعداد مرجع هستند و برای تفسیر دقیق نتایج مشورت با پزشک ضروری است.
شایع‌ترین علت هیپوگلیسمی
علائم افت قند خون می‌توانند بسیار متنوع باشند و شدت آنها بستگی به میزان و سرعت کاهش قند خون دارد. این علائم اغلب به صورت ناگهانی بروز می‌کنند و می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
- علائم اولیه و هشدار دهنده (معمولا ناشی از واکنش سیستم عصبی سمپاتیک به افت قند)
- لرزش و رعشه احساس لرزش دست‌ها، پاها یا کل بدن؛
- تعریق شدید به‌ویژه تعریق سرد که ممکن است ناگهانی و فراوان باشد؛
- ضربان قلب سریع و تپش قلب فرد احساس می‌کند قلب‌اش به شدت و با سرعت می‌زند؛
- گرسنگی شدید و ناگهانی احساس گرسنگی بیش از حد معمول که اغلب با ولع خوردن همراه است؛
- ضعف و بی‌حالی احساس عمومی ضعف، خستگی مفرط و کاهش انرژی؛
- سرگیجه و سبکی سر احساس عدم تعادل، سرگیجه و یا احساس «رفتن از حال»؛
- اضطراب و بی‌قراری احساس ناگهانی اضطراب، عصبانیت، تحریک‌پذیری یا بی‌قراری؛
- عصبی شدن و پرخاشگری تغییرات خلقی ناگهانی، تحمل کم و رفتارهای پرخاشگرانه.
- علائم پیشرفته‌تر (زمانی که قند خون به شدت کاهش یافته و بر عملکرد مغز تاثیر می‌گذارد):
- گیجی و سردرگمی دشواری در تمرکز، تفکر واضح و درک موقعیت؛
- تاری دید یا دوبینی اختلال در بینایی که می‌تواند از تاری خفیف تا دوبینی متغیر باشد؛
- اختلال در تکلم لکنت زبان، دشواری در بیان کلمات یا نامفهوم شدن گفتار؛
- کاهش هماهنگی عضلانی دشواری در انجام حرکات دقیق و هماهنگ؛
- ضعف عضلانی احساس ضعف در اندام‌ها؛
- سردرد سردردهای مبهم یا شدید؛
- حالت تهوع احساس ناخوشایند در معده؛
- کاهش هوشیاری احساس خواب آلودگی شدید یا عدم توانایی در بیدار ماندن؛
- بیهوشی (کما) در موارد بسیار شدید، فرد ممکن است هوشیاری خود را به طور کامل از دست بدهد؛
- تشنج انقباضات ناگهانی و غیرقابل کنترل عضلات، مشابه تشنج صرع.
اگرچه علائم هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد، اما آگاهی از این علائم و اقدام سریع در صورت بروز آنها، برای حفظ سلامتی بسیار حیاتی است.
شیوع هیپوگلیسمی در افراد دارای تشخیص دیابت
دیابت، یک اختلال متابولیکی مزمن که با بالا بودن سطح گلوکز خون مشخص می‌شود، نیاز به مدیریت دقیق سطح قند خون از طریق رژیم غذایی، ورزش و دارودرمانی دارد. داروها، به‌ویژه انسولین و برخی از داروهای خوراکی، هدفشان کاهش سطح قند خون است، اما این هدفمندی گاهی منجر به افت بیش از حد قند خون یا هیپوگلیسمی می‌شود.
دیابت نوع ۱
دیابت نوع ۱، که به دلیل تخریب سلول‌های بتا جزایر لانگرهانس پانکراس و ناتوانی بدن در تولید انسولین رخ می‌دهد، معمولا نیازمند تزریق انسولین خارجی است. این وابستگی به انسولین، افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۱ را در معرض خطر بالاتری برای هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) قرار می‌دهد.
- فراوانی کلی مطالعات نشان می‌دهند که بیش از ۹۰ درصد مبتلایان به دیابت نوع ۱ حداقل یک بار در سال تجربه هیپوگلیسمی را گزارش می‌کنند. این فراوانی بالا نشان‌دهنده چالش مداوم در تنظیم دقیق دوز انسولین و تطابق آن با تغییرات روزانه در رژیم غذایی، فعالیت بدنی و سطح استرس است.
- هیپوگلیسمی شدید افت شدید قند خون، که با علائم عصبی مانند گیجی، سردرگمی، اختلال در تکلم، تغییرات رفتاری، عدم همکاری، خواب‌آلودگی شدید، تشنج و در نهایت کما مشخص می‌شود و نیازمند کمک فوری دیگران است، نیز در این گروه شیوع قابل‌توجهی دارد. گزارش‌ها حاکی از آن است که تا ۴۰ درصد افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ ممکن است سالانه دچار یک یا چند مورد هیپوگلیسمی شدید شوند. این آمار، ضرورت آموزش و آمادگی افراد دارای تشخیص دیابت و اطرافیان برای مدیریت این موقعیت‌های اورژانسی را برجسته می‌سازد.
- عوامل موثر بر شیوع در دیابت نوع ۱
- مدت زمان ابتلا به دیابت با گذشت زمان و طولانی‌تر شدن دوره بیماری (بالا بودن قند خون برای مدت طولانی) ممکن است عملکرد سلول‌های بتای باقیمانده (که مسئول تولید و ترشح انسولین هستند) کاهش یابد و نیاز به دوزهای بالاتر و تنظیم دقیق‌تر انسولین ایجاد شود. این موضوع، همراه با احتمال بروز عوارض تاخیری دیابت مانند نوروپاتی اتونوم (آسیب به سیستم اعصاب بدن که می‌تواند درک علائم هشداردهنده هیپوگلیسمی را مختل کند)، احتمال وقوع هیپوگلیسمی را افزایش می‌دهد؛
- کنترل شدید قند خون (HbA1c پایین) تلاش برای حفظ سطح قند خون در محدوده بسیار نزدیک به حالت طبیعی (HbA1c بسیار پایین) اغلب نیازمند دوزهای بالاتر انسولین و دقت بیشتر در مدیریت وعده‌های غذایی و فعالیت بدنی است. این رویکرد هرچند در کاهش عوارض بلندمدت دیابت مفید است، اما ریسک هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. عدم تعادل بین میزان انسولین تزریقی، کربوهیدرات مصرفی و شدت فعالیت بدنی می‌تواند به راحتی منجر به افت قند خون (هیپوگلیسمی) شود؛
- تغییرات غیرمنتظره در سبک زندگی روزهای پر استرس، فعالیت بدنی شدید و غیرمنتظره، یا فراموش کردن مصرف وعده غذایی، همگی می‌توانند تعادل قند خون را بر هم زده و منجر به هیپوگلیسمی شوند، به‌ویژه در افرادی که دوزهای ثابت انسولین دریافت می‌کنند.
دیابت نوع ۲
دیابت نوع ۲، که در آن بدن مقاومت به انسولین پیدا می‌کند یا قادر به تولید انسولین کافی نیست، شایع‌ترین نوع دیابت است. مدیریت این نوع دیابت اغلب با تغییرات سبک زندگی، داروهای خوراکی و در نهایت، تزریق انسولین همراه است.
- فراوانی کلی شیوع هیپوگلیسمی در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ به‌طور کلی کمتر از افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۱ است. این تفاوت عمدتا به دلیل عدم وابستگی مطلق به انسولین در مراحل اولیه و همچنین تنوع بیشتر در گزینه‌های درمانی است؛
- داروهای پرخطر در افرادی که از انسولین یا داروهای خوراکی کلاس سولفونیل اوره (مانند گلی بن کلامید، گلی کلازید، گلی پیزیـد) استفاده می‌کنند، که با تحریک ترشح انسولین از پانکراس عمل می‌کنند، خطر هیپوگلیسمی افزایش می‌یابد. در این زیرگروه از افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲، گزارش شده است که ۲۰ تا ۳۰ درصد افراد در سال حداقل یک بار دچار هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) می‌شوند. این داروها، به ویژه سولفونیل اوره‌ها، به دلیل مکانیسم اثرشان که مستقل از سطح گلوکز خون عمل می‌کند، پتانسیل بالایی برای ایجاد هیپوگلیسمی دارند؛
- هیپوگلیسمی شدید شیوع هیپوگلیسمی شدید در بیماران دیابت نوع ۲، به‌ویژه در کسانی که از انسولین یا سولفونیل اوره‌ها استفاده نمی‌کنند، کمتر است. با این حال، حتی در مصرف‌کنندگان این داروها، هیپوگلیسمی شدید به نسبت کمتر رخ می‌دهد و آمار آن حدود ۷ تا ۱۰ درصد در سال تخمین زده می‌شود. این آمار نیز نشان‌دهنده اهمیت پایش قند خون، به خصوص هنگام شروع یا تغییر دوز این داروها است.
- عوامل مؤثر بر شیوع در دیابت نوع ۲
- بالاتر رفتن سن با افزایش سن، پاسخ‌های فیزیولوژیکی بدن به تغییرات قند خون ممکن است کندتر شود. همچنین، افراد مسن‌تر ممکن است مشکلات زمینه‌ای دیگری مانند اختلال در عملکرد کلیه یا کبد داشته باشند که بر متابولیسم داروها تاثیر می‌گذارد. علاوه‌بر این، حافظه ضعیف‌تر یا مشکلات بینایی می‌تواند در یادآوری مصرف دارو یا تغذیه مناسب اختلال ایجاد کند؛
- ابتلا به بیماری‌های کلیوی کلیه‌ها نقش مهمی در دفع انسولین و برخی داروهای خوراکی دیابت دارند. اختلال در عملکرد کلیه می‌تواند منجر به تجمع این داروها در بدن و افزایش خطر هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) شود؛
- بیماری‌های کبدی کبد نیز در متابولیسم و ذخیره گلوکز نقش حیاتی دارد. بیماری‌های شدید کبدی می‌توانند توانایی بدن برای آزاد کردن گلوکز ذخیره شده (گلیکوژنولیز) و تولید گلوکز جدید (گلوکونئوژنز) را مختل کرده و خطر هیپوگلیسمی را افزایش دهند؛
- تغییرات در رژیم غذایی و فعالیت بدنی همانند دیابت نوع ۱، تغییرات ناگهانی در میزان مصرف کربوهیدرات، فراموش کردن وعده‌های غذایی، یا افزایش ناگهانی فعالیت بدنی بدون تنظیم دوز دارو، می‌تواند در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ نیز منجر به هیپوگلیسمی شود.
شیوع هیپوگلیسمی در افراد غیردیابتی
در افراد سالم که سیستم تنظیم قند خون آنها به درستی عمل می‌کند، هیپوگلیسمی پدیده‌ای بسیار نادر است. سطح گلوکز خون در این افراد به طور معمول در محدوده نرمال (معمولا بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلی گرم بر دسی لیتر در حالت ناشتا) حفظ می‌شود.
- نادر بودن در جمعیت عمومی هیپوگلیسمی در جمعیت عمومی و افراد بدون سابقه دیابت، عملا اتفاق نمی‌افتد، مگر در شرایط خاص و زمینه‌ای.
- شرایط زمینه‌ای هیپوگلیسمی در غیردیابتی‌ها
- تومورهای پانکراس (انسولینوما) انسولینوما تومورهای نادری هستند که در سلول‌های بتای پانکراس ایجاد می‌شوند و به‌طور مداوم و نامنظم انسولین ترشح می‌کنند، حتی زمانی که سطح قند خون پایین است. ترشح بیش از حد انسولین منجر به افت شدید قند خون می‌شود؛
- بیماری‌های شدید کبدی کبد نقش کلیدی در حفظ سطح گلوکز خون دارد. در بیماری‌های مزمن و شدید کبدی مانند سیروز، توانایی کبد برای ذخیره و آزادسازی گلوکز به شدت کاهش می‌یابد و می‌تواند منجر به هیپوگلیسمی، به‌ویژه در دوره ناشتایی شود؛
- سوء تغذیه شدید و طولانی مدت کمبود شدید کالری و مواد مغذی، به‌ویژه در اثر بیماری‌های مزمن تحلیل‌برنده یا اختلالات خوردن (مانند بی‌اشتهایی عصبی)، می‌تواند ذخایر گلیکوژن بدن را تهی کرده و منجر به افت قند خون شود؛
- مصرف زیاد الکل مصرف مزمن و مقادیر بالای الکل، به‌ویژه هنگام ناشتایی، می‌تواند با مهار فرآیند گلوکونئوژنز در کبد، منجر به هیپوگلیسمی شود. این اثر در افرادی که علاوه‌بر مصرف الکل، تغذیه نامناسبی نیز دارند، تشدید می‌گردد؛
- تومورهای غیرپانکراسی در موارد بسیار نادر، تومورهای دیگر (مانند سارکومای بزرگ یا فیبروسارکوما) ممکن است به طور غیرمستقیم هیپوگلیسمی ایجاد کنند، مثلا با تولید مقادیر زیادی شبه انسولین (IGF-II)؛
- عوارض پس از جراحی‌های معده (هیپوگلیسمی واگوتونیک) در برخی افراد پس از جراحی‌های معده غذا با سرعت بسیار زیادی وارد روده کوچک می‌شود. این امر باعث ترشح سریع انسولین شده و سپس منجر به افت قند خون در ساعات پس از غذا می‌شود.
شیوع هیپوگلیسمی شبانه
هیپوگلیسمی شبانه، که در ساعات خواب رخ می‌دهد، می‌تواند خطرناک باشد زیرا فرد ممکن است قادر به تشخیص علائم هشداردهنده اولیه نباشد و در صورت شدت یافتن، علائم عصبی شدیدتری بروز کند.
- بیماران دیابتی نوع ۱ بیشترین فراوانی هیپوگلیسمی شبانه در افراد دارای تشخیص دیابت مشاهده می‌شود، به‌ویژه آنهایی که شب‌ها انسولین طولانی‌اثر (مانند انسولین‌های گلارژین (Glargine)، Detemir، Degludec ) یا انسولین انسانی NPH تزریق می‌کنند. در این گروه، تا ۵۰ درصد افراد دیابتی نوع ۱ ممکن است تجربه هیپوگلیسمی شبانه را داشته باشند. عواملی مانند تزریق دوز بالای انسولین قبل از خواب، فعالیت بدنی شدید در عصر، مصرف ناکافی کربوهیدرات در وعده شام، یا مصرف الکل، ریسک این نوع هیپوگلیسمی را افزایش می‌دهند؛
- افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ آن دسته از افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 که انسولین طولانی‌اثر یا داروهای سولفونیل اوره قبل از خواب مصرف می‌کنند نیز در معرض خطر هیپوگلیسمی شبانه هستند، هرچند شیوع آن ممکن است کمتر از نوع ۱ باشد.
چه زمانی علائم هیپوگلیسمی ظاهر می‌شوند؟
آستانه ظهور علائم در هر فرد متفاوت است. معمولا علائم زمانی شروع می‌شوند که قند خون به زیر ۷۰ میلی گرم در دسی لیتر برسد ولی ممکن است بعضی افراد در سطوح بالاتر یا پایین‌تر نیز دچار علائم شوند، به‌ویژه در صورت ابتلا به افت قند خون مزمن و ناآگاهی نسبت به آن. ناآگاهی نسبت به افت قند خطر را برای عوارض شدید افزایش می‌دهد.
عوارض هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون)
هیپوگلیسمی، که به معنی افت غیرطبیعی قند خون (گلوکز) است، یک وضعیت شایع در افراد دارای تشخیص دیابت است، اما می‌تواند در افراد غیردیابتی نیز رخ دهد. گلوکز منبع اصلی انرژی برای بدن، به‌ویژه مغز، است. هنگامی که سطح قند خون به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌یابد، بدن و مغز نمی‌توانند عملکرد طبیعی خود را حفظ کنند، که منجر به بروز طیف وسیعی از علائم و عوارض می‌شود.
این عوارض می‌توانند از خفیف و موقتی تا شدید و تهدیدکننده حیات متغیر باشند. درک کامل این عوارض، هم برای افراد دارای تشخیص دیابت و هم برای افراد غیردیابتی، بسیار حیاتی است تا بتوانند اقدامات پیشگیرانه لازم را انجام داده و در صورت بروز علائم، به سرعت واکنش نشان دهند.
عوارض کوتاه مدت (حاد) هیپوگلیسمی
اگر هیپوگلیسمی به موقع تشخیص داده و درمان نشود، علائم اولیه تشدید یافته و به عوارض حاد و ناگهانی منجر می‌شوند. این عوارض بیشتر بر عملکرد مغز و سیستم عصبی تأثیر می‌گذارند.
- کاهش سطح هوشیاری یکی از اولین عوارض جدی افت قند خون، کاهش سطح هوشیاری است. مغز برای فعالیت خود به گلوکز نیاز دارد و با کاهش شدید آن، قادر به حفظ سطح طبیعی هوشیاری نخواهد بود. فرد ممکن است شروع به خواب آلودگی کند یا به سوالات به درستی پاسخ ندهد؛
- احساس گیجی شدید و ناتوانی در تمرکز کمبود گلوکز مغز را از انجام وظایف شناختی مانند تمرکز، قضاوت و تصمیم‌گیری باز می‌دارد. این منجر به احساس سردرگمی شدید، ناتوانی در پردازش اطلاعات و اختلال در تفکر منطقی می‌شود. فرد ممکن است نتواند کارهای ساده را انجام دهد یا حتی محل زندگی خود را به یاد نیاورد.
- دوبینی یا تاری دید چشم‌ها نیز به گلوکز برای عملکرد صحیح نیاز دارند. افت قند خون می‌تواند بر توانایی تمرکز چشم‌ها تاثیر گذاشته و منجر به دوبینی (دیدن دو تصویر به جای یک تصویر) یا تاری دید شود. این وضعیت می‌تواند خطرناک باشد، به خصوص اگر فرد در حال رانندگی یا انجام فعالیت‌های نیازمند دید دقیق باشد.
- اختلال در تکلم کمبود گلوکز بر مراکز کنترل حرکتی مغز که مسئول تکلم هستند، تاثیر می‌گذارد. این می‌تواند منجر به کند شدن گفتار، نامفهوم شدن کلمات یا حتی ناتوانی در صحبت کردن شود؛
- رفتارهای غیرعادی (تحریک پذیری، پرخاشگری یا گیجی) هیپوگلیسمی می‌تواند بر خلق و خو و رفتار فرد تأثیر بگذارد. برخی افراد ممکن است به طور ناگهانی تحریک پذیر، عصبانی یا پرخاشگر شوند، در حالی که برخی دیگر ممکن است گیج، بی‌تفاوت یا حتی سرگردان به نظر برسند. این تغییرات رفتاری اغلب ناگهانی و غیرقابل توضیح برای اطرافیان است؛
- تشنج در موارد شدیدتر افت قند خون، مغز ممکن است دچار اختلال شدید الکتریکی شود که منجر به تشنج می‌گردد. تشنج‌ها می‌توانند به‌صورت حرکات غیرارادی، لرزش اندام‌ها، یا حتی از دست دادن کامل کنترل بدن ظاهر شوند. تشنج ناشی از هیپوگلیسمی معمولا با افزایش سطح قند خون برطرف می‌شود، اما خود یک وضعیت اورژانسی است؛
- از دست دادن هوشیاری (اغماء) اگر افت قند خون ادامه یابد و مغز نتواند انرژی لازم را دریافت کند، ممکن است فرد به کما (اغماء) برود. در این حالت فرد کاملا بیهوش است و به محرک‌های بیرونی پاسخ نمی‌دهد. کما ناشی از هیپوگلیسمی یک وضعیت فوق‌العاده خطرناک است و نیاز به مداخله فوری پزشکی دارد؛
- آسیب تصادفی عوارض ناشی از اختلال در تمرکز، قضاوت و هماهنگی حرکتی می‌تواند منجر به بروز حوادث ناخواسته شود. این موضوع شامل زمین خوردن، سوختگی، بریدگی یا حتی تصادفات رانندگی می‌شود. به‌عنوان مثال، فردی که دچار هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) خفیف تا متوسط است و در حال رانندگی باشد، ممکن است کنترل وسیله نقلیه را از دست بدهد.
عوارض بلند مدت (در اثر تکرار یا درمان نشدن)
هیپوگلیسمی‌های مکرر یا آنهایی که به درستی درمان نمی‌شوند می‌توانند اثرات طولانی مدت بر سلامت فرد داشته باشند، حتی پس از بازگشت سطح قند خون به حالت عادی.
- اختلال حافظه و تمرکز بلندمدت دوره‌های مکرر هیپوگلیسمی، به ویژه آنهایی که شدید هستند، می‌توانند به سلول‌های مغزی آسیب برسانند. این آسیب می‌تواند منجر به مشکلات پایدار در حافظه (به خصوص حافظه کوتاه‌مدت)، کاهش توانایی تمرکز و کندی در پردازش اطلاعات شود. این اختلالات می‌توانند به‌طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی و عملکرد روزمره فرد تاثیر بگذارند؛
- بروز ناآگاهی نسبت به افت قند (Hypoglycemia Unawareness) این یک عارضه جدی در افراد دارای تشخیص دیابت است که به‌طور مکرر دچار هیپوگلیسمی می‌شوند. مغز به مرور زمان به سطوح پایین قند خون عادت کرده و دیگر علائم هشدار دهنده اولیه (مانند لرزش و تعریق) را به درستی ارسال نمی‌کند. در نتیجه، فرد متوجه افت قند خون خود نمی‌شود تا زمانی که علائم شدیدتر مانند گیجی یا از دست دادن هوشیاری رخ دهد. این وضعیت خطر هیپوگلیسمی‌های شدید و بدون هشدار را افزایش می‌دهد؛
- تشدید اضطراب و نگرانی دائمی نسبت به افت قند تجربیات ناخوشایند و ترسناک ناشی از هیپوگلیسمی می‌تواند منجر به ایجاد اضطراب مزمن شود. افراد ممکن است دائما نگران افت قند خون خود باشند، که این نگرانی می‌تواند بر فعالیت‌های اجتماعی، شغلی و کیفیت خواب آنها تاثیر بگذارد. این اضطراب می‌تواند به خودی خود منجر به تشدید برخی علائم فیزیولوژیکی شبیه به هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) شود؛
- افزایش ریسک افت قندهای شدید و خطرناک، به‌ویژه در سالمندان و کودکان همانطورکه اشاره شد، «ناآگاهی نسبت به افت قند» یک خطر جدی است. این وضعیت به همراه سایر عوامل مرتبط با سن، مانند کاهش عملکرد کلیه‌ها و کبد، تغییر در متابولیسم داروها و یا وجود بیماری‌های همزمان، می‌تواند ریسک هیپوگلیسمی‌های شدید و با عواقب وخیم را در گروه‌های حساس مانند سالمندان و کودکان افزایش دهد. در این گروه‌ها، بدن ممکن است توانایی کمتری برای جبران افت قند خون داشته باشد.
عوارض احتمالی خطرناک (در موارد شدید)
در صورتی که هیپوگلیسمی بسیار شدید باشد و به سرعت درمان نشود، می‌تواند منجر به عوارض تهدید کننده حیات شود:
- آسیب مغزی برگشت‌ناپذیر محرومیت طولانی مدت مغز از گلوکز می‌تواند منجر به آسیب دائمی به سلول‌های عصبی شود. این آسیب بسته به شدت و مدت زمان افت قند خون، می‌تواند منجر به ناتوانی‌های شناختی دائمی، مشکلات حرکتی، یا حتی فلج مغزی شود. در موارد شدید، این آسیب می‌تواند به حدی باشد که فرد دیگر قادر به بازیابی کامل نباشد؛
- ایست قلبی هیپوگلیسمی شدید می‌تواند بر سیستم قلبی عروقی تاثیر بگذارد. در تلاش برای جبران کمبود انرژی بدن ممکن است فشار زیادی بر قلب وارد کند. همچنین، کمبود گلوکز می‌تواند مستقیما بر توانایی سلول‌های عضلانی قلب برای تولید انرژی تاثیر بگذارد. در نهایت، این فشارها و اختلالات می‌تواند منجر به آریتمی‌های قلبی شدید و در موارد نادر ایست قلبی شود؛
- مرگ در ناگوارترین سناریو، هیپوگلیسمی شدید و درمان نشده، به‌ویژه در افراد آسیب‌پذیر مانند کودکان خردسال و سالمندان، می‌تواند منجر به مرگ شود. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که آسیب مغزی یا قلبی به حدی شدید باشد که بدن دیگر قادر به ادامه حیات نباشد.
راهکارهای پیشگیری از عوارض هیپوگلیسمی
پیشگیری از بروز هیپوگلیسمی و عوارض ناشی از آن کلید حفظ سلامت در افراد دارای تشخیص دیابت است. این امر نیازمند رویکردی فعال و آگاهانه است که در ادامه به معرفی مهم‌ترین ارکان آن پرداخته شده است.
- پایش منظم قند خون استفاده منظم از گلوکومتر (دستگاه اندازه‌گیری قند خون) بسیار مهم است. این کار کمک می‌کند تا سطح قند خون را در محدوده نرمال نگه دارید و قبل از رسیدن به سطوح خطرناک، متوجه افت یا افزایش آن شوید. زمان‌بندی صحیح پایش (قبل از غذا، بعد از غذا، قبل از ورزش، قبل از خواب) اهمیت زیادی دارد؛
- آموزش اطرافیان برای کمک هنگام بروز این عارضه خانواده، دوستان و همکاران باید در مورد علائم هیپوگلیسمی و نحوه کمک رسانی آموزش ببینند. آنها باید بدانند که چگونه علائم را تشخیص دهند، چه زمانی باید قند خون فرد را بررسی کنند و چگونه خوراکی‌های قندی به فرد بدهند. همچنین باید بدانند چه زمانی با اورژانس تماس بگیرند؛
- داشتن خوراکی قندی در دسترس همیشه مقداری خوراکی حاوی قند سریع‌الاثر (مانند آب نبات، نوشابه قندی، شربت گلوکز، یا میوه خشک) همراه داشته باشید. در صورت احساس علائم اولیه هیپوگلیسمی، مصرف این خوراکی‌ها می‌تواند به سرعت قند خون را بالا ببرد.
- تنظیم وعده‌های غذایی و مصرف صحیح داروها
- وعده‌های غذایی منظم از خوردن وعده‌های غذایی اصلی و میان‌وعده‌ها در فواصل زمانی منظم غافل نشوید. حذف وعده‌های غذایی یا دیر خوردن آنها می‌تواند منجر به افت قند خون شود؛
- مصرف صحیح داروها داروها (به‌ویژه انسولین و داروهای خوراکی کاهنده قند خون) را دقیقا طبق دستور پزشک مصرف کنید. تغییر دوز داروها، زمان مصرف یا فراموش کردن مصرف آنها می‌تواند سطح قند خون را مختل کند. در مورد نحوه مصرف داروها با پزشک یا داروساز خود مشورت کنید.
- تعادل کربوهیدرات مطمئن شوید که وعده‌های غذایی شما حاوی مقدار مناسبی کربوهیدرات پیچیده (مانند غلات کامل، سبزیجات) است که به تدریج قند خون را آزاد می‌کند؛
- ورزش در هنگام ورزش، به‌ویژه اگر طولانی مدت یا شدید باشد، می‌بایست مراقب سطح قند خون خود باشید و در صورت لزوم، قبل، حین و بعد از ورزش، قند خون را پایش کرده و میان‌وعده مصرف کنید.
درمان قطعی هیپوگلیسمی
هیپوگلیسمی، به‌ویژه در موارد شدید و تکرار شونده، می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد. مغز به گلوکز به عنوان منبع اصلی انرژی وابسته است. کاهش مداوم یا شدید گلوکز خون می‌تواند به سلول‌های عصبی آسیب دائمی وارد کند. عواقب عدم درمان به‌موقع شامل موارد زیر است:
- آسیب مغزی کمبود طولانی‌مدت گلوکز می‌تواند منجر به اختلالات شناختی، مشکلات حافظه و حتی آسیب دائمی به مغز شود؛
- حوادث گیجی، اختلال در قضاوت و کما می‌تواند منجر به سقوط، تصادفات رانندگی یا حوادث شغلی شود؛
- مشکلات قلبی افت قند خون می‌تواند باعث آریتمی قلبی و افزایش خطر حملات قلبی در افراد مستعد شود؛
- تشدید بیماری‌های زمینه‌ای در افراد دارای تشخیص دیابت، هیپوگلیسمی مکرر می‌تواند کنترل دیابت را دشوارتر کند و به عوارض بلندمدت دیابت (مانند مشکلات کلیوی (نفروپاتی)، چشمی (رتینوپاتی) و عصبی(نوروپاتی)) دامن بزند؛
- کما و مرگ در موارد بسیار نادر و شدید، عدم رسیدگی فوری به هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) می‌تواند منجر به کما و حتی مرگ شود.
بنابراین، شناخت علائم و اقدام سریع برای افزایش سطح قند خون، اولویت اصلی در مواجهه با هیپوگلیسمی است.
درمان سریع (اورژانسی) هیپوگلیسمی در خانه، محل کار یا محیط‌های درمانی
در صورت بروز علائم هیپوگلیسمی، اولین و مهم‌ترین اقدام، رساندن سریع گلوکز به بدن است. هدف اصلی بالا بردن سطح قند خون به محدوده ایمن و رفع علائم است.
دستورعمل‌های کلی برای درمان سریع هیپوگلیسمی
- مصرف منابع قند سریع‌الاثر
- 3 یا 4 قرص گلوکز که به‌طور خاص برای درمان هیپوگلیسمی طراحی شده‌اند.
- ۱۵ تا ۲۰ گرم کربوهیدرات سریع‌الاثر منابع مناسب شامل:
- نصف فنجان آبمیوه (مانند آب پرتقال، سیب)؛
- یک قاشق غذاخوری شکر یا عسل (توجه: عسل به دلیل غلظت بالا ممکن است کمی دیرتر جذب شود)؛
- یک قاشق غذاخوری شربت ذرت یا شربت افرا؛
- چندین حبه قند (حدود ۳ تا ۴ حبه)؛
- کیک یزدی (حدود 4/1 پیمانه)؛
- آب نبات‌های معمولی (بدون قند یا شیرین‌کننده‌های مصنوعی) – حدود ۴-۵ عدد.
- اجتناب از منابع قند دیر جذب از مصرف شکلات، بیسکویت‌های چرب، بستنی یا نوشیدنی‌های رژیمی (که حاوی شیرین‌کننده‌های مصنوعی هستند) در مرحله اول خودداری کنید، زیرا این مواد به دلیل داشتن چربی و پروتئین، جذب قند را کند می‌کنند؛
- بررسی مجدد قند خون: پس از ۱۵ دقیقه از مصرف منابع قند، سطح قند خون خود را مجدداً اندازه‌گیری کنید.
- در صورت عدم بهبود در صورتی‌که سطح قند خون همچنان پایین بود یا علائم بهبود نیافتند، مجددا ۱۵ گرم کربوهیدرات سریع‌الاثر مصرف کنید و ۱۵ دقیقه دیگر صبر کنید. این روند را تا زمانی که قند خون به بالای ۷۰ mg/dL برسد، تکرار کنید؛
- مصرف یک وعده غذایی حاوی کربوهیدرات پیچیده و پروتئین پس از اینکه قند خون به حد نرمال رسید و علائم بهبود یافتند توصیه می‌شود یک وعده غذایی یا میان‌وعده حاوی کربوهیدرات پیچیده (مانند نان سبوس‌دار، میوه) و پروتئین (مانند پنیر، مغزیجات) مصرف کنید تا از افت مجدد قند خون جلوگیری شود. این کار به حفظ سطح قند خون در طولانی‌مدت کمک می‌کند.
نکات مهم در محیط‌های درمانی
- تزریق گلوکاگون در مواردی که فرد هوشیاری خود را از دست داده یا قادر به بلع نیست، تزریق گلوکاگون (هورمونی که ذخایر گلیکوژن کبد را آزاد کرده و قند خون را بالا می‌برد) توسط کادر درمانی یا فرد آموزش‌دیده گزینه موثری محسوب می‌شود؛
- تزریق وریدی دکستروز در محیط‌های بیمارستانی، ممکن است محلول دکستروز (گلوکز) به صورت وریدی تزریق شود تا سطح قند خون به سرعت تنظیم گردد؛
- پایش دقیق در این شرایط، پایش دقیق سطح قند خون و وضعیت بیمار حیاتی است.
درمان قطعی هیپوگلیسمی از طریق شناسایی و رفع علت زمینه‌ای
در حالی که درمان سریع برای موارد حاد هیپوگلیسمی حیاتی است، «درمان قطعی هیپوگلیسمی» مستلزم شناسایی و رفع عامل یا عوامل اصلی ایجاد کننده افت قند خون است. این بخش به بررسی شایع‌ترین علل و راهکارهای مدیریت آنها پرداخته شده است.
الف) هیپوگلیسمی ناشی از مصرف داروهای خوراکی کاهنده قند خون
این موضوع شایع‌ترین علت هیپوگلیسمی، به‌ویژه در افراد دارای تشخیص دیابت، است.
- انسولین مصرف دوز بیش از حد انسولین، زمان‌بندی نادرست تزریق، یا تغییر در نوع انسولین؛
- راه‌حل تنظیم دقیق دوز انسولین بر اساس سطح قند خون، فعالیت بدنی و رژیم غذایی. آموزش افراد دارای تشخیص دیابت در مورد نحوه محاسبه دوز انسولین و زمان‌بندی صحیح.
- داروهای خوراکی کاهنده قند خون (سولفونیل‌اوره و مگلیتینیدها) این داروها با تحریک ترشح انسولین می‌توانند باعث افت قند خون شوند.
- راه‌حل کاهش دوز دارو، تغییر به داروهای کمتر قوی (مانند متفورمین، مهارکننده‌های SGLT2، آگونیست‌های GLP-1) ) یا قطع کامل دارو در صورت امکان و جایگزینی با رویکردهای دیگر.
- داروهای غیرمرتبط با دیابت برخی داروها (مانند کینین، برخی آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضد مالاریا) می‌توانند به طور نادر باعث هیپوگلیسمی شوند؛
- راه‌حل بررسی سابقه دارویی بیمار و در صورت امکان جایگزینی دارو یا تنظیم دوز تحت نظر پزشک.
ب) هیپوگلیسمی ناشی از رژیم غذایی
- مصرف ناکافی کربوهیدرات نخوردن وعده‌های غذایی منظم، حذف وعده‌های غذایی یا رژیم‌های غذایی بسیار کم کربوهیدرات؛
- راه‌حل اطمینان از مصرف منظم وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها، توزیع مناسب کربوهیدرات در طول روز.
- عدم تعادل در مصرف کربوهیدرات مصرف مقادیر زیاد کربوهیدرات ساده و زود جذب بدون مصرف کافی پروتئین یا چربی.
- راه‌حل تمرکز بر کربوهیدرات‌های پیچیده (سبوس‌دار، حبوبات، سبزیجات) و ترکیب آنها با منابع پروتئین و چربی سالم برای کند کردن جذب قند.
- رژیم‌های غذایی نادرست پس از جراحی معده (مانند بای‌پس معده) سندرم دامپینگ (Dumping Syndrome) که در آن غذا به سرعت از معده وارد روده کوچک می‌شود و منجر به افزایش ناگهانی و سپس افت شدید قند خون می‌گردد.
- راه‌حل خوردن وعده‌های غذایی کوچک و مکرر، پرهیز از نوشیدنی همراه غذا، مصرف غذاهای پر پروتئین و چربی، پرهیز از کربوهیدرات‌های ساده.
پ) هیپوگلیسمی ناشی از فعالیت بدنی
- فعالیت ورزشی شدید یا طولانی‌مدت مصرف ذخایر گلیکوژن بدن و افزایش حساسیت به انسولین؛
- راه‌حل مصرف میان‌وعده کربوهیدراتی قبل، حین یا بعد از ورزش (بسته به نوع و شدت ورزش)، تنظیم دوز انسولین یا داروهای خوراکی قبل از ورزش، پایش دقیق قند خون.
د) دیگر بیماری‌ها
- بیماری‌های کبدی شدید کبد نقش کلیدی در ذخیره و آزاد کردن گلوکز دارد. بنابراین، نارسایی کبدی می‌تواند این عملکرد را مختل کند؛
- راه‌حل مدیریت بیماری‌های کبدی، تغذیه مناسب با تاکید بر دفعات مکرر و مقادیر کم غذا و در موارد شدید، پیوند کبد.
- نارسایی کلیوی کاهش دفع برخی داروها و تاثیر بر متابولیسم؛
- راه‌حل تنظیم دوز داروها، پایش دقیق.
- کمبود هورمون‌های غدد درون‌ریز کاهش هورمون‌های کورتیزول، رشد یا اپی‌نفرین؛
- راه‌حل درمان جایگزینی هورمونی تحت نظر متخصص غدد.
رویکرد کلی به درمان قطعی هیپوگلیسمی
- تشخیص دقیق علت با شرح حال دقیق، معاینه فیزیکی و انجام تست‌های پاراکلینیکی؛
- اصلاح عامل ایجاد کننده تنظیم داروها، تغییر رژیم غذایی، مدیریت بیماری‌های همراه؛
- آموزش بیمار درک صحیح از وضعیت، علائم، نحوه پیشگیری و درمان؛
- پایش مداوم برای اطمینان از اثربخشی درمان و جلوگیری از عود.
تفاوت هیپوگلیسمی و هیپرگلیسمی
حفظ سطح طبیعی قند خون (گلوکز) یک تعادل حیاتی است که توسط هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون به دقت تنظیم می‌شود. گلوکز منبع اصلی انرژی برای سلول‌های بدن، به‌ویژه سلول‌های مغزی است. زمانی که این تعادل به هم می‌خورد، دو وضعیت متضاد و بالقوه خطرناک به نام‌های هیپوگلیسمی (افت قند خون) و هیپرگلیسمی (افزایش قند خون) رخ می‌دهد. اگرچه این دو وضعیت غالبا در افراد دارای تشخیص دیابت، به‌ویژه دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲، مشاهده می‌شوند، اما ممکن است در افراد سالم نیز به دلایل مختلفی بروز کنند. درک کامل تفاوت‌های بین هیپوگلیسمی و هیپرگلیسمی، از جمله علل، علائم، روش‌های تشخیص و درمان فوری، برای مدیریت موثر بیماری دیابت و همچنین حفظ سلامت عمومی، امری ضروری است.
تعاریف
برای درک بهتر، تعاریف دقیق این دو وضعیت به شرح زیر است:
- هیپوگلیسمی (Hypoglycemia) هیپوگلیسمی به وضعیتی اطلاق می‌شود که غلظت گلوکز در خون به سطحی پایین‌تر از حد نرمال کاهش می‌یابد. به طور کلی، غلظت قند خون کمتر از ۷۰ میلی گرم بر دسی لیتر (mg/dL) به عنوان هیپوگلیسمی در نظر گرفته می‌شود، هرچند آستانه دقیق ممکن است بسته به پروتکل‌های درمانی و شرایط فردی کمی متفاوت باشد. افت قند خون می‌تواند به سرعت رخ دهد و علائم هشداردهنده‌ای را ایجاد کند که نیاز به مداخله فوری دارد؛
- هیپرگلیسمی (Hyperglycemia) هیپرگلیسمی به وضعیتی اشاره دارد که غلظت گلوکز در خون به سطحی بالاتر از حد نرمال افزایش می‌یابد. سطوح نرمال قند خون در حالت ناشتا معمولا بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلی گرم بر دسی لیتر (mg/dL) است و پس از صرف غذا، به‌طور موقت ممکن است تا حدود ۱۴۰ میلی گرم بر دسی لیتر (mg/dL) افزایش یابد. هیپرگلیسمی زمانی تشخیص داده می‌شود که قند خون ناشتا به‌طور مداوم بالاتر از ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلی گرم بر دسی لیتر (mg/dL) باشد یا قند خون ۲ ساعت پس از غذا از ۱۸۰ میلی گرم بر دسی لیتر (mg/dL) فراتر رود. هیپرگلیسمی معمولا یک فرآیند تدریجی است، اما در صورت عدم کنترل، می‌تواند منجر به عوارض جدی و مزمن شود.
