راهنمای جامع رژیم غذایی دیابت: نکات و توصیه‌ها
گلوکز یا همان قند خون مهم‌ترین منبع تامین انرژی سلول‌های بدن می‌باشد، به‌ویژه سلول‌های مغذی، ماهیچه‌ها و گلبول‌های قرمز. به دیگر سخن، سلول‌های بدن شما از گلوکز به عنوان منبع تامین انرژی استفاده می‌کنند. از منظر ساختاری، گلوکز جزء ساده‌ترین کربوهیدرات‌هاست و در خانواده مونوساکاریدها قرار دارد. از منظر شیوه تامین انرژی سلول‌ها، گلوکز از طریق هضم کربوهیدرات‌ها (به‌عنوان مثال، پس از مصرف مواد خوراکی مانند نان و برنج و حتی میوه‌ها) ایجاد می‌شود و از طریق روده وارد جریان خون می‌شود. پس از ورود به جریان خون، انسولین به عنوان کلید ورود گلوکز به درون سلول عمل می‌کند. بر اساس آنچه مطرح شد، پردازش گلوکز در بدن ما چند روز طول می‌کشد؛ به اینصورت که پس از مصرف غذا، جویدن غذا موجب آسیاب شدن آن شده و از طریق مری وارد معده و هضم آن می‌شود. در اینجا مولکول‌های غذا به کوچکترین واحد ممکن یعنی گلوکز تجزیه می‌شوند و سپس از طریق روده وارد جریان خون می‌شوند. سپس حدود دو-سوم گلوکز وارد شده به خون به صورت گلیکوژن در کبد ذخیره شده و به تدریج و در فواصل میان وعده‌های غذایی به گلوکز تجزیه شده و وارد جریان خون می‌شود. در این میان سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس با ترشح هورمون انسولین موجب ورود گلوکز به داخل سلول و کاهش میزان قند خون می‌شوند. بر اساس آنچه مطرح شد، لوزالمعده یا پانکراس از دو منظر در مدیریت قند خون نقش دارد. نخست سلول‌های آلفای پانکراس با ترشح گلوکاگون منجر به ذخیره گلوکز به صورت گلیکوژن در کبد شده و نقش مهمی در مدیریت مصرف غذا دارند. دوم، سلول‌های بتای پانکراس با ترشح هورمون انسولین منجر به کاهش میزان گلوکز موجود در خون و تامین انرژی سلول‌ها می‌شوند.
در این راهنمای جامع، به بررسی نکات و توصیه‌های علمی و عملی برای انتخاب غذاها و برنامه‌های غذایی مناسب برای دیابتی‌ها پرداخته شده است. این توصیه‌ها بر اساس تحقیقات علمی معتبر و تجربیات موفق بیماران دیابتی است که توانسته‌اند با استفاده از رژیم غذایی صحیح، بیماری خود را به خوبی مدیریت کنند. همچنین، به اهمیت مشاوره با پزشک یا متخصص تغذیه برای تنظیم رژیم غذایی شخصی اشاره خواهیم کرد تا هر فرد بتواند بهترین روش‌ها را برای کنترل دیابت خود به‌کار گیرد.
مکانیسم تنظیم قند خون
بدن انسان دارای سازوکار پیچیده‌ای برای کنترل قند خون در محدوده 70 تا 140 میلی گرم در دسی لیتر است. این سازوکار موجب می‌شود که در ساعات مختلف شبانه روز قند خون بدن ما در یک بازه مشخص قرار داشته باشد. عملکرد این سازوکار از چنان اهمیتی برخوردار است که در صورت نبود آن پس از مصرف مواد خوراکی، قند خون به شدت افزایش می‌یافت و در مواقع استراحت به شدت کاهش می‌یافت. در این میان دو هورمون گلوکاگون و انسولین نقش بسیار مهمی در مدیریت قند خون دارند. به اینصورت که این دو هورمون نقش بسیار مهمی در تنظیم قند خون دارند. تعادل این دو هورمون از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است به اینصورت که چنانچه سطح یکی از آنها بالاتر/پایین‌تر از میزان طبیعی باشد، منجر به افزایش/کاهش غیرطبیعی قند خون می‌شود.
در مواردی که قند خون بالا باشد، ترشح هورمون انسولین افزایش می‌یابد و در مواردی که قند خون پایین باشد، سلول‌های آلفای پانکراس یا لوزالمعده اقدام به ترشح هورمون گلوکاگون می‌کنند. این تعادل محور اصلی تامین انرژی بدن است. همچنین، نقش بسیار مهمی در پیشگیری از عوارض قند خون بالا مانند آسیب به چشم‌ها، کلیه‌ها (نفروپاتی) و سیستم عصبی (نوروپاتی) دارد. سازوکار تنظیم قند خون از طریق هورمون انسولین به اینصورت است که سلول‌ها برای استفاده از گلوکز به عنوان منبع انرژی به انسولین نیاز دارند و بدون آن گلوکز قادر به ورود به داخل سلول نیست (به اینصورت که انسولین به گیرنده‌های سطح سلول متصل شده و امکان ورود گلوکز به درون سلول را فراهم می‌کند). در مواردی که قند خون پایین باشد، هورمون گلوکاگون منجر به آزاد شدن گلیکوژن ذخیره شده در سلول و تبدیل آن به گلوکز می‌شود و این فرآیند تا بازگشت قند خون به حالت نرمال ادامه دارد.
قند چیست؟
تاکنون انواع مختلفی از قند شناسایی شده است که دارای طیفی از قندهای طبیعی تا قندهای مصنوعی و ساختگی می‌باشد. در یک تعریف کلی، قند در گروه کربوهیدرات‌های ساده قرار می‌گیرد که در اشکال مختلفی در دسترس است. سه نوع اصلی قند عبارتند از: ساکارز، لاکتوز و فروکتوز.
- ساکاروز یا قند نیشکر نوعی قند گیاهی است (متشکل از کربوهیدرات ۱۲ کربنه) که بی‌رنگ و شیرین است و دارای انحلال‌پذیری بالایی در آب است. ساکاروز عمدتا در مواد گیاهی از جمله میوه‌ها، سبزیجات و غلات وجود دارد. البته در صنعت شیرین‌کننده محصولات غذایی نیز کاربردهای زیادی دارد. نیشکر و چغندر قند دو منبع اصلی ساکارز طبیعی هستند که برای تولید شیرین کننده‌های مواد خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرند؛
- لاکتوز یا همان قند شیر نوع شکر است که در محصولات لبنی یافت می‌شود. لاکتوز منبع انرژی مفیدی برای بدن است که از ترکیب گلوگز و گالاکتوز تشکیل می‌شود. البته در حین فرآیند هضم مجددا گلوکز و گالاکتوز از هم جدا می‌شوند. مهم‌ترین نقش لاکتوز عبارت است از کمک به جذب کلسیم که نقش مهمی در حفظ سلامت و رشد در دوران کودکی دارد. همچنین، مصرف لاکتوز (Lactose) می‌تواند نقش مهمی در کنترل قند خون افراد دیابتی داشته باشد. همچنین، لاکتوز موجب تغییرات مثبتی در سطح اسید موجود در روده‌های انسان می‌شود، در نتیجه باکتری‌هایی که به محیط غیراسیدی عادت دارند و برای بدن مضر هستند از بین بروند (این موضوع به‌ویژه در سلامت کودکان نقش دارد)؛ و
- فروکتوز نوعی شیرین کننده طبیعی است که در میوه‌ها، عسل و حتی برخی سبزیجات وجود دارد. نکته مهم این است که فروکتوز خالص بسیار شیرین‌تر از سایر انواع قند می‌باشد. علاوه‌بر مواد خوراکی طبیعی، مواد صنعتی هم حاوی فروکتوز هستند. به‌عنوان مثال، نوشابه و سایر مواد خوراکی شیرین عمدتا حاوی شربت ذرت با فروکتوز بالا هستند. بنابراین، بهتر است که افراد دیابتی به هنگام مصرف این مواد خوراکی احتیاط کنند.
در یک تقسیم‌بندی دیگر قندها از منظر ساختار به انواع زیر تقسیم شده‌اند.
مونوساکارید یا قند ساده این قندها حاوی یک واحد قندی هستند. برخی از رایج‌ترین انواع مونوساکارید عبارتند از قند میوه (یا همان فروکتوز)، گلوکز (این نوع قند پس از هضم کربوهیدرات‌ها ایجاد می‌شود) و و لاکتوز (یا همان قند لبنیات)؛
دی‌ساکاریدها کربوهیدراتی که از دو واحد قندی تشکیل شده است دی ساکارید نامیده می‌شود. ساکاروز (یا همان شکر سفید) که متشکل از یک واحد فروکتوز و یک واحد گلوکز است در گروه دی‌ساکاریدها قرار می‌گیرد؛
پلی ساکاریدها قندهای پیچیده‌ای که دارای زنجیره‌های بلند مونوساکارید هستند در این گروه قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال، نشاسته موجود در سیب زمینی و گندم و گلیکوژن موجود در بافت‌های حیوانی؛
شیرین کننده‌های غیر مغذی این گروه از شیرین کننده‌ها باهدف ایجاد شیرینی بیشتر ضمن داشتن کالری کمتر استفاده می‌شوند (به‌عنوان مثال، شربت سوکروز یا ذرت).
شیرین کننده‌های مصنوعی شیرین کننده‌ها به دو گروه طبیعی (یا همان شیرین کننده‌های مغذی) و شیرین کننده های مصنوعی تقسیم می‌شوند. شیرین کننده‌ها طبیعی (به‌عنوان مثال، گلوکز، فروکتوز، عسل، مالتوز و غیره) به این دلیل مغذی نامیده می‌شوند که باوجود داشتن کربوهیدرات، دارای یکسری مواد مغذی دیگر هم هستند (که موجب تمایز آنها نسبت به قند و شکر می‌شود). شیرین کننده‌های مصنوعی به عناون جایگزین قند و شکر عادی شناخته می‌شوند و عمدتا از گیاهان و حتی شکر به دست می‌آیند ولی ماهیت سنتتیک دارند. نکته قابل‌توجه این است که کالری اغلب شیرین کننده‌های مصنوعی صفر است و شیرینی آنها بیشتر از شکر معمولی نیست. شیرین کننده‌های مصنوعی کاربردهای گسترده‌ای در تولید انواع پودرهای شیرینی، محصولات لبنی و غیره دارند. مهم‌ترین شیرین کننده‌های مصنوعی عبارتند از آسپارتام، ساخارین، اریتریتول و سوکرالوز؛
شیرین کننده‌های طبیعی این نوع شیرین کننده‌ها از جمله سالم‌ترین منابع قندی محسوب می‌شوند. همان‌طورکه از آنها پیداست، این نوع شیرین کننده‌ها پایه حیوانی و گیاهی دارند و مهم‌ترین آنها عبارتند از خرما، عسل، شیره انگور و توت و شیره توت.
قندهای قهوه‌ای (شکر قهوه‌ای) این نوع قند از نیشکر تولید می‌شود و سرشار مواد مغذی همچون پتاسیم، منیزیم، سدیم و کروم هستند. بنابراین، به علت دارای بودن مواد مغذی مختلف برای حفظ سلامت بدن مفید است. علاوه‌بر این، این نوع قندها برای افراد دیابتی توصیه می‌شوند.
قند موجود در برخی مواد غذایی و نوشیدنی
قند جزء مواد مغذی ضروری است که نقش مهمی در حیات سلول‌ها دارد. در عین حال باید توجه داشت که مصرف زیاد آن می‌تواند منجر به عوارض مختلفی شود، از جمله دیابت، بیماری‌های قلبی و عروقی و پوسیدگی دندان. بر اساس پژوهش‌های اجرای شده در ایالات متحده یک انسان عادی روزانه ۱۹.۵ قاشق چای خوری (معادل ۸۵ گرم) قند دریافت می‌کند که دو برابر میزان توصیه شده توسط سازمان جهانی بهداشت است (۹ قاشق چای‌خوری برای مردان و ۶ قاشق برای زنان). یکی از عوامل مهم در کنترل قند مصرفی آگاهی از میزان قند موجود در مواد غذایی است. بر این اساس در ادامه قند موجود در برخی از پر مصرف‌ترین مواد خوراکی آورده شده است.
شکلات
باور رایج این است که شکلات دارای میزان بالایی از قند است و بنابراین به هیچ وجه برای بدن مفید نیست. بااین وجود، برخی از انواع آن همچون شکلات تلخ دارای میزان قند کمتری هستند و مصرف آنها دارای ضرر کمتری است. جدول قند برخی از معروف‌ترین شکلات‌های موجود در بازار ایران در ادامه آورده شده است.
| وزن | قند |
اسنیکرز Snickers | 53 گرم | 83 قاشق چای خوری |
میلکی وی Milky Way | 58 گرم | 20 قاشق چای خوری |
ماسکتیرز Musketeers bar | 60 گرم | 58 قاشق چای خوری |
باترفینگر Butterfinger | 60 گرم | 58 قاشق چای خوری |
نوشیدنی‌ها
نوشابه کوکاکولا (بطری 330 میلی لیتری): 25 قاشق چای خوری قند؛
نوشابه اسپرایت (بطری 330 میلی لیتری): 16 قاشق چای خوری قند؛
رد بول (یک بطری): 35 قاشق چای خوری قند.
بر اساس آخرین شواهد علمی موجود ارتباط مستقیمی بین مصرف بیش از یک بطری نوشابه گازدار در روز و ابتلا به دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی وجود دارد. |
چند حقیقت جالب در مورد قند
- نیاز زنان به قند به میزان قابل‌توجهی کمتری از مردان است. به‌نحوی‌که مردان و زنان به ترتیب نباید روزانه بیش از ۹ و 6 قاشق چای خوری قند مصرف کنند؛
- نوشابه و شکلات دارای میزان زیادی قند هستند و در نتیجه برای سلامت و کنترل قند خون مضر هستند؛
- میوه‌ها نیز دارای قند هستند (معروف به فروکتوز). البته قند آنها از نوع طبیعی است و نسبت به قندهای موجود در مواد خوراکی فرآوری شده کمتر به بدن آسیب می‌زنند؛
- مصرف منظم بیش از اندازه قند با افزایش خطر ابتلا به انواع مختلفی از بیماری‌ها مرتبط است، از جمله دیابت و چاقی.
قند موجود در میوه‌ها و سبزیجات
میوه‌ها جزء منابع غنی ویتامین، مواد معدنی و فیبر محسوب می‌شوند. بنابراین، انتخاب غذایی سالمی هستند. در مورد میوه‌ها یک نکته مهم وجود دارد که قند موجود در آنها (معروف به فروکتوز) با سایر قندها متفاوت است. میوه‌ها نه تنها حاوی فروکتوز (که یک قند طبیعی است) هستند بلکه غنی از فیبر نیز هستند. فروکتوز در گروه قندهای ساده (یا همان مونوساکارید) قرار دارد و از نظر شیمیایی مشابه گلوکز است. همچنین، فروکتوز شیرین‌ترین قند موجود در طبیعت است و اغلب به عنوان شیرین‌کننده استفاده می‌شود. هرچند که فروکتوز موجو در میوه یک قند طبیعی است اما مصرف زیاد آن می‌تواند منجر به مشکلاتی همچون چاقی و حتی دیابت نوع 2 شود.
پنج میوه با قند پایین برای افراد دیابتی
مصرف میوه نه تنها منجر به سیری می‌شود بلکه منبع مهمی برای تامین مواد خوراکی مغذی همچون انواع مختلف ویتامین و فیبر است. بااین وجود، اگر شما هم به میزان قند مصرفی خود اهمیت می‌دهید در این بخش 6 میوه با قند پایین معرفی شده است.
گریپ فروت این میوه نه تنها قند نسبتا کمی دارد (شاخص گلیسمی آن 25 است) بلکه سرشار از ویتامین C است که نقش مهمی در کلاژن‌سازی و سلامت پوست دارد. پایین بودن شاخص گلیسمی گریپ فروت نشان می‌دهد که مصرف آن با سرعت زیادی قند خون را افزایش نمی‌دهد. ارزش غذایی یک نصفه از گریپ فروت به طور متوسط به اینصورت است: ۸/۵ گرم قند، ۱۳ گرم کربوهیدرات و ۲ گرم فیبر؛
انواع مختلف توت (تمشک، زغال اخته، توت فرنگی و توت سیاه) انواع مختلف توت علاوه‌بر قند پایین، منابع غنی از فیبر، پلی فنول‌ها و ویتامین‌ها هستند. همچنین شاخص گلیسمی این میوه‌ها پایین است که نشانگر اهمیت مصرف آنها توسط افراد دیابتی است؛
کیوی این میوه شاخص گلیسمی پایینی دارد و همانند گریپ فروت غنی ویتامین C و فیبر است. ارزش غذایی یک کیوی متوسط به اینصورت است: ۶/۲ گرم قند، ۱۰/۱ گرم کربوهیدرات و ۲/۱ گرم فیبر؛
پرتقال این میوه کمتر از 13 گرم قند، 3 گرم فیبر و می‌تواند 70 درصد نیاز روزانه بدن به ویتامین C را تامین کند؛
آووکادو این میوه نیز نه تنها قند بسیار کمی دارد (کمتر از نیم گرم قند) و میزان فیبر آن (9 گرم) نیز بالاست. علاوه‌بر این، این میوه سرشار از چربی‌های تک غیراشباع است و به کاهش کلسترول بد (LDL) کمک می‌کند.
میوه‌هایی با قند بالا
برخی از میوه‌ها دارای مقادیر بالایی قند هستند و افراد دیابتی باید در مصرف آنها احتیاط داشته باشند. در ادامه به معرفی میوه‌های با قند بالا پرداخته شده است.
انبه یکی از میوه‌های با سطح بالای قند است به نحوی که یک انبه متوسط حدود 45 گرم شکر دارد که بسیار بالاست. ارزش غذایی یک لیون انبه به اینصورت است: ۲۲/۵ گرم قند، ۲۴/۷ گرم کربوهیدرات و ۲/۶ گرم فیبر؛
انگور این میوه نیز نه تنها دارای قند بالایی است بلکه شاخص گلیسمی آن بالاست (قند خون را به سرعت افزایش می‌دهد). به صورت میانگین یک فنجان پر از انگور (حدود 240 میلی لیتر) حدود 25 گرم قند دارد. میزان کربوهیدرات آن نیز حدودا 16 گرم است؛
گیلاس خوردن گیلاس تازه می‌تواند بسیار لذت بخش باشد اما توجه داشته باشید که این میوه لذیذ قند بالایی دارد، به نحوی که یک فنجان گیلاس (240 میلی لیتر) به صورت میانگین حدود 18 گرم قند و 22 گرم کربوهیدرات دارد؛
گلابی این میوه زمستانی نیز دارای مقادیر بالایی قند و کربوهیدرات است. با این وجود، دارای مقادیر زیادی ویتامین C نیز می‌باشد. اطلاعات غذایی گلابی به اینصورت است: ۱۷ گرم قند، ۲۷ گرم کربوهیدرات و ۵/۵ گرم فیبر؛
هندوانه هرچند که یک برش هندوانه خنک در روزهای تابستانی بسیار لذیذ است اما باید توجه داشت که میزان قند موجود در آن نیز بسیار بالاست به اینصورت که یک لیوان پر از آن حاوی ۹/۵ گرم قند، ۱۱/۶ گرم کربوهیدرات و ۰/۶ گرم فیبر است. بااین وجود، این میوه منبعی غنی از ویتامین‌های A و C است؛
موز میوه دلپذیری دارد ولی دارای قند و کربوهیدرات بالایی است. به اینصورت که یک موز متوسط حاوی ۱۴/۴ گرم قند، ۲۷ گرم کربوهیدرات و ۳/۱ گرم فیبر است.
مکانیسم جذب قند در بدن
احتمالا تاکنون به این موضوع فکر کرده‌اید که مواد غذایی که می‌خورید چگونه از سیستم گوارش عبور کرده و بدن از مواد مغذی موجود در آنها استفاده می‌کند. در این بخش به سازوکار هضم مواد خوراکی و نحوه مدیریت قند خون و همچنین علت بیماری قند در انسان پرداخته شده است.
اولین مرحله هضم و گوارش مواد خوراکی جویده شدن توسط دندان‌ها و سپس تجزیه آنها با استفاده از آنزیم‌های گوارشی است. سپس مواد جویده شده از مری عبور کرده و وارد معده شده و فرآیند تجزیه و هضم آغاز می‌شود. در اینجا غدد موجود در دیواره معده اقدام به ترشح اسیدها و آنزیم‌هایی به منظور تجزیه مواد خوراکی مصرفی می‌کنند. پس از آن مواد غذایی وارد روده شده و کبد با ترشح صفرا چربی‌ها و برخی ویتامین‌های موجود را هضم می‌کند. در ادامه تجزیه پروتئین‌ها، چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها در روده کوچک اتفاق می‌افتد. در اینجا آب طریق جریان خون وارد روده کوچک شده و به تجزیه بهتر مواد خوراکی کمک می‌کند. در نهایت مواد خوراکی وارد روده بزرگ می‌شوند. نکته قابل توجه این است که روده بزرگ دارای میزان بیشتری از آب در مقایسه با روده کوچک است. باکتری‌های موجود در روده بزرگ نقش بسیار مهمی در تجزیه باقیمانده مواد مغذی، از جمله ویتامین‌ها، دارند. در نهایت باقیمانده مواد خوراکی تبدیل به مدفوع می‌شود.
هضم غذا چقدر طول می‌کشد؟
واقعیت این است که هضم مواد خوراکی بستگی به ماهیت و نحوه پخت آنها، سن و فعالیت بدنی و حتی جنسیت (هضم غذا در بدن زنان معمولا بیشتر طول می‌کشد) دارد، ولی به‌صورت میانگین هضم مواد خوراکی حدود ۴ ساعت طول می‌کشد و خارج شدن کامل آنها ممکن است تا چند روز طول بکشد. همچنین، در افراد دارای تشخیص دیابت هضم غذا معمولا بیشتر طول می‌کشد. ُدر ادامه مدت زمان لازم برای هضم برخی مواد خوراکی توصیف شده است.
آب | بلافاصله پس از نوشیدن | سالاد و نوشیدنی‌های نیمه جامد | ۲۰ تا ۳۰ دقیقه |
آبمیوه و آب سبزیجات | ۱۵ تا ۲۰ دقیقه | هندوانه | ۲۰ دقیقه |
خربزه و طالبی | ۳۰ دقیقه | پرتقال، گریپ فروت، انگور: | ۳۰ دقیقه |
سیب، گلابی، هلو، گیلاس | ۴۰ دقیقه | ||
علت بیماری قند چیست؟
در بدن انسان مکانیسم‌های بسیار پیچیده‌ای برای کنترل قندخون در محدود ۷۰ تا ۱۴۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر وجود دارد. به اینصورت که اگر فرد در وضعیت گرسنگی طولانی (ناشتا) قرار داشته باشد قندخون به‌صورت طبیعی نباید از ۷۰ کمتر شود و حتی پس از مصرف وعده‌های غذایی سنگین نیز نباید از ۱۴۰ بیشتر شود. از سوی دیگر، وعده‌های غذایی نیز در ساعات مختلف شبانه‌روز تقسیم شده‌اند. بنابراین بدن باید سازوکاری برای توزیع انرژی و مدیریت قندخون و جلوگیری از نوسانات شدید آن در ساعات مختلف وجود داشته باشد. اولین گام برای مدیریت نوسانات شدید قندخون معده است (که با تجزیه مدیریت شده و ارسال بخش‌بخش مواد غذایی مصرفی به روده سبب می‌شود تا انرژی به‌صورت دائم در دسترس بدن باشد). اهمیت معده به حدی بالاست که اگر از سیستم گوارش خارج شود انسان باید برای مدیریت قندخون خود هر ۱۰ دقیقه یکبار آن هم به‌صورت بسیار جزئی و مایع مواد غذایی مصرف کند. گام بعدی مدیریت انرژی در بدن کبد است (که بیش از دو-سوم آنچه که در هر وعده غذایی مصرف می‌شود را به صورت گلیکوژن ذخیره می‌کند). بنابراین فقط یک‌سوم مواد غذایی مصرفی در هر وعده وارد جریان خون می‌شود و در فاصله‌های زمانی میان مصرف وعده‌های غذایی به تدریج دو-سوم ذخیره شده وارد جریان خون می‌گردد. کلیدی‌ترین بخش ذخیره و آزادسازی انرژی مواد غذایی مصرفی به جریان خون یک زنجیره پروتئینی به نام «انسولین» است. انسولین توسط سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس پانکراس تولید و ترشح می‌شود و در جریان خون همیشه سطحی پایه از آن وجود دارد. وجود انسولین از آن جهت اهمیت دارد که کلید ورود گلوکز به داخل سلول است.
دیابت وضعیتی است که در آن به علت مختل شدن مکانیسم‌های بالا، قندخون به میزان زیادی افزایش می‌یابد. دیابت شامل دو نوع اصلی دیابت نوع یک (یا دیابت وابسته به انسولین) و نوع دو (عمدتا غیروابسته به انسولین) می‌شود. البته شامل انواع دیگری نیز می‌شود که شیوع آنها نادر است. بر اساس آخرین آمار موجود حدود ۹۰% افراد دارای تشخیص دیابت، دارای دیابت نوع دو هستند. سایر انواع دیابت عبارتند از: دیابت بارداری، دیابت نوع ۱.۵ یا دیابت خودایمن مخفی بالغین (LADA) و دیابت نوع سه. بسته به نوع دیابت علت بروز و پیدایش آن نیز متفاوت است. به عنوان مثال، در مورد دیابت نوع یک (هرچند که علت دقیق بروز آن مشخص نیست) وجود بیماری خود ایمنی و ناتوانی بدن در تولید و ترشح انسولین کافی علت اصلی پیدایش بیماری است. در مقابل، دیابت نوع دو به علت سبک زندگی و همچنین سابقه ژنتیکی فرد ایجاد می‌شود و در آن یا انسولین تولیدی کافی نیست یا اینکه بدن نسبت به انسولین مقاومت پیدا کرده است. برای آشنایی بیشتر با انواع مختلف انسولین و نقش آنها در پیدایش دیابت می‌توانید به نوشتار «همه چیز در مورد کنترل قند خون و انسولین چیست به زبان ساده» مراجعه کنید. هرچند که علت بروز انواع مختلف دیابت متفاوت است ولی انتخاب‌های مرتبط با سبک زندگی (همچون رژیم غذایی مناسب و ورزش) نقش بسیار مهمی در کنترل موفق قند خون افراد دیابتی دارد. اهمیت داشتن رژیم غذایی مناسب در کنترل قند خون چنان بالاست که بر اساس شواهد علمی موجود رژیم غذایی مناسب می‌تواند نقش مهمی در کنترل سطح قند خون و جلوگیری از عوارض ناشی از دیابت ایفا کند.
تفاوت‌های کلیدی بین دیابت نوع یک و نوع دو
تعریف و ویژگی‌های دیابت نوع یک
دیابت نوع 1 یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به سلول‌های بتا در پانکراس حمله می‌کند و باعث می‌شود تولید انسولین در بدن به طور کامل متوقف شود. این نوع دیابت معمولاً در کودکی یا نوجوانی تشخیص داده می‌شود، اما می‌تواند در هر سنی نیز ظاهر شود. بیماران مبتلا به دیابت نوع یک نیاز به تزریق روزانه انسولین دارند و باید قند خون خود را به دقت کنترل کنند تا از عوارض جانبی جدی جلوگیری کنند.
تعریف و ویژگی‌های دیابت نوع دو
دیابت نوع دو شایع‌ترین نوع دیابت است و معمولاً در بزرگسالی بروز می‌کند، هرچند که در حال حاضر به دلیل افزایش چاقی و سبک زندگی کم‌تحرک، در سنین پایین‌تر نیز مشاهده می‌شود. در این نوع دیابت، بدن یا به اندازه کافی انسولین تولید نمی‌کند یا سلول‌ها به درستی به انسولین پاسخ نمی‌دهند، وضعیتی که به نام مقاومت به انسولین شناخته می‌شود. برخلاف دیابت نوع یک، مدیریت دیابت نوع دو اغلب شامل تغییرات در رژیم غذایی و فعالیت بدنی، و در برخی موارد، استفاده از داروها است.
کدام بیماری‌ها باعث افزایش قند خون می‌شوند؟
عوال مختلفی ممکن است در بالا بودن قند خون نقش داشته باشند که در ادامه به مهم‌ترین و رایج‌ترین آنها پرداخته شده است:
- دیابت نوع 1 (دیابت وابسته به انسولین) و دیابت نوع 2 (دیابت غیروابسته به انسولین) در دیابت نوع یک بدن قادر به تولید انسولین نیست یا اینکه انسولین تولیدی کافی نیست. بااین وجود، در دیابت نوع 2 بدن دچار مقاومت نسبت به انسولین شده و قادر به کنترل موثر گلوکز (Glucose) نیست؛
- دیابت بارداری بارداری با مجموعه‌ای از تغییرات متابولیک و هورمونی همراه است که در برخی موارد منجر به اختلال در سازوکارهای بدن برای کنترل قند خون می‌شود. البته در بیشتر موارد پس از پایان بارداری قند خون فرد نیز به حالت عادی باز می‌گردد. برای مطالعه بیشتر در مورد دیابت بارداری می‌توانید به نوشتار «همه چیز در مورد دیابت بارداری: عوامل خطر، عوارض و پیشگیری» مراجعه کنید؛
- بیماری‌های مزمن و برخی عفونت‌ها ابتلا به برخی بیماری‌ها و عفونت‌ها، مانند بیماری‌های قلبی‌وعروقی، پانکراتیت، سرطان پانکراس و پیش‌دیابت نیز ممکن است باعث افزایش قند خون شود؛
- استرس شاید جالب باشد که بدانید دو عامل مصرف مواد خوراکی و استرس منجر به افزایش سطح قند خون می‌شود و در برخی موارد تاثیر استرس به مراتب از مصرف مواد خوراکی بیشتر است. به‌عنوان مثال، در شرایط تنش‌زایی که ترشح هورمو‌ن‌هایی مانند کورتیزول و آدرنالین آغاز می‌شود سطح قند خون به میزان قابل‌توجهی افزایش می‌یابد؛
- اختلالات هورمونی برخی از بیماری‌های مرتبط با غده تیروئید یا غدد فوق کلیه منجر به افزایش ترشح انسولین و قند خون می‌شوند؛
- مصرف برخی داروها به‌عنوان مثال، برخی از داروهای ضدافسردگی، استروئیدها و دیورتیک‌ها.
چگونگی تاثیر رژیم غذایی بر هر نوع دیابت
رژیم غذایی نقش حیاتی در مدیریت انواع مختلف دیابت دارد. در دیابت نوع یک، مصرف کربوهیدرات باید به دقت محاسبه شود تا دوز مناسب انسولین تعیین شود و از افزایش یا کاهش ناگهانی قند خون جلوگیری شود. غذاهایی که شاخص گلیسمی پایین‌تری دارند، معمولا برای این بیماران مناسب‌تر هستند.
در دیابت نوع دو، رژیم غذایی می‌تواند تاثیر چشمگیری بر بهبود مقاومت به انسولین و کنترل قند خون داشته باشد. کاهش مصرف قندهای ساده و چربی‌های اشباع و همچنین افزایش مصرف فیبر و پروتئین می‌تواند به کنترل بهتر این بیماری کمک کند. همچنین، کاهش وزن و حفظ وزن سالم از طریق رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی منظم، می‌تواند به مدیریت بهتر دیابت نوع دو کمک کند.
اصول پایه‌ای رژیم غذایی دیابت
اهمیت کنترل قند خون
کنترل قند خون برای افراد مبتلا به دیابت اهمیت حیاتی دارد، زیرا می‌تواند از بروز مشکلات جدی مانند آسیب به عروق خونی، مشکلات قلبی، و اختلالات عصبی جلوگیری کند. با مدیریت صحیح قند خون، می‌توان کیفیت زندگی را بهبود بخشید و خطر بروز عوارض جانبی را کاهش داد. استفاده از تکنیک‌های مختلف مانند اندازه‌گیری مداوم قند خون و پیروی از رژیم غذایی مناسب می‌تواند به حفظ سطح قند خون در محدوده مطلوب کمک کند.
تاکنون روش‌های مختلفی برای سنجش قند خون افراد دیابتی معرفی شده است که تمام آنها بر مبنای گرفتن نمونه خون و بررسی آن هستند. این موضوع ریشه در ماهیت دیابت و علل ایجاد آن دارد، چراکه دیابت نوعی بیماری متابولیک مزمن است که بر سوخت و ساز مواد غذایی در بدن تاثیر می‌گذارد. در ادامه به بررسی مهم‌ترین روش‌های سنجش قند خون پرداخته شده است.
- آزمایش قند خون ناشتا آزمایش قند خون ناشتا یکی از رایج‌ترین روش‌های تشخیص دیابت است که در آن سطح گلوکز خون پس از ۸ تا ۱۲ ساعت ناشتا بودن اندازه‌گیری می‌شود. این آزمایش معمولا صبح‌ها انجام می‌شود تا نتایج دقیق‌تری به‌دست آید. اگر سطح گلوکز خون ناشتا بالاتر از حد نرمال باشد، احتمال وجود دیابت در فرد افزایش می‌یابد و نیاز به آزمایش‌های تکمیلی خواهد بود (آزمایش قند ۳ ماه یا HbA1c). در صورتی‌که سطح قند خون ناشتا ۹۹ میلی‌گرم در دسی لیتر یا کمتر باشد، وضعیت آن طبیعی است. زمانی فرد در وضعیت پیش‌دیابت یا دیابت قرار دارد که:
- قند خون ۱۰۰ تا ۱۲۵ میلی گرم در دسی لیتر نشانگر «پیش‌دیابت» است؛
- قند خون ۱۲۶ میلی گرم در دسی لیتر یا بالاتر نشانگر دیابت است.
- آزمایش هموگلوبینA1c آزمایش هموگلوبین A1c، که به عنوان آزمایش HbA1c نیز شناخته می‌شود، میانگین قند خون در ۲ تا ۳ ماه گذشته را اندازه‌گیری می‌کند. این آزمایش به پزشک شما امکان می‌دهد که به شکل دقیق‌ترین ابتلا به دیابت را بررسی کنند. نتایج این آزمایش به صورت درصدی بیان می‌شود و مقادیر بالاتر از ۶.۵ درصد معمولا نشان‌دهنده دیابت است.
- آزمایش تحمل گلوکز خوراکی (OGTT) آزمایش تحمل گلوکز خوراکی یا Oral Glucose Tolerance Test یکی دیگر از روش‌های تشخیص دیابت است که در آن پس از ناشتا بودن، فرد یک محلول گلوکز خوراکی می‌نوشد و سپس سطح گلوکز خون او در فواصل زمانی مشخصی اندازه‌گیری می‌شود. این روش به ویژه برای تشخیص دیابت بارداری مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر سطح گلوکز خون پس از ۲ ساعت بالاتر از حد نرمال باشد، احتمال دیابت وجود دارد. تفسیر نتیجه آزمایش تحمل گلوکز به اینصورت است:
- اگر پس از ۲ ساعت، سطح قند خون ۱۴۰ میلی گرم در دسی لیتر یا کمتر باشد، وضعیت فرد نرمال است؛
- اگر سطح قند خون ۱۴۰ تا ۱۹۹ میلی گرم در دسی لیتر باشد، در وضعیت پیش قرار دارد؛ و
- اگر سطح قند خون ۲۰۰ میلی گرم در دسی لیتر یا بیشتر باشد، فرد دارای تشخیص دیابت است.
- آزمایش قند خون تصادفی یا Random Blood Sugar به اندازه‌گیری سطح گلوکز خون در هر زمان از روز، بدون توجه به زمان آخرین وعده غذایی، می‌پردازد.
تعادل در مصرف کربوهیدرات‌ها
کربوهیدرات‌ها منبع اصلی انرژی برای بدن هستند، اما در افراد دیابتی باید با دقت بیشتری مصرف شوند. انتخاب منابع کربوهیدرات سالم مانند غلات کامل، میوه‌ها و سبزیجات به جای منابع تصفیه‌شده مانند نان سفید و شیرینی‌ها می‌تواند به کنترل بهتر قند خون کمک کند. همچنین، مهم است که مقدار مصرف کربوهیدرات‌ها در وعده‌های غذایی متعادل باشد تا از نوسانات شدید قند خون جلوگیری شود.
نقش فیبر در مدیریت دیابت
فیبر نقشی کلیدی در تنظیم قند خون و بهبود سلامت دستگاه گوارش دارد. مصرف مواد غذایی غنی از فیبر مانند سبزیجات، میوه‌ها، حبوبات و غلات کامل می‌تواند به کاهش جذب قند و بهبود پاسخ انسولینی بدن کمک کند. همچنین، فیبر به ایجاد احساس سیری طولانی‌تر کمک می‌کند که می‌تواند در کنترل وزن و مدیریت دیابت مؤثر باشد.
انتخاب پروتئین‌های سالم
انتخاب پروتئین‌های سالم نظیر ماهی، مرغ بدون پوست، تخم‌مرغ و لوبیا می‌تواند به حفظ سطح انرژی و کنترل قند خون کمک کند. پروتئین‌ها همچنین نقش مهمی در ساخت و ترمیم بافت‌ها و سلول‌های بدن دارند. بهتر است از مصرف گوشت‌های فرآوری‌شده و پرچرب پرهیز شود و به جای آن، منابع پروتئین کم‌چرب و گیاهی انتخاب گردد. این انتخاب‌های غذایی می‌توانند به کاهش خطر بیماری‌های قلبی و بهبود سلامت کلی کمک کنند.
غذاهای مناسب و نامناسب برای دیابتی‌ها
غذاهای کم- (GI) Glycemic Index
برای دیابتی‌ها، انتخاب غذاهایی با شاخص گلیسمی (Glycemic Index) پایین می‌تواند به کنترل بهتر سطح قند خون کمک کند. این غذاها شامل انواع غلات کامل مانند جو دوسر و کینوا، حبوبات مانند نخود و عدس، و سبزیجات غیر نشاسته‌ای مانند اسفناج و کلم بروکلی هستند. مصرف این غذاها به دلیل هضم آهسته‌تر و افزایش تدریجی قند خون، برای افراد دیابتی توصیه می‌شود.
برعکس، غذاهایی با شاخص گلیسمی بالا مانند نان سفید، برنج سفید و سیب‌زمینی پخته می‌توانند باعث افزایش سریع قند خون شوند و بهتر است از مصرف آنها خودداری شود یا به حداقل برسد. توجه به شاخص گلیسمی غذاها می‌تواند به تنظیم سطح قند خون و پیشگیری از نوسانات شدید آن کمک کند.
چربی‌های سالم و ناسالم
چربی‌های سالم برای دیابتی‌ها شامل چربی‌های غیراشباع موجود در غذاهایی مانند آووکادو، زیتون و مغزها و دانه‌ها می‌شود. این چربی‌ها می‌توانند به بهبود سطح کلسترول و کاهش التهاب در بدن کمک کنند. استفاده از روغن زیتون به‌عنوان منبع چربی اصلی در پخت و پز نیز به‌عنوان یک انتخاب سالم توصیه می‌شود.
در مقابل، چربی‌های ناسالم مانند چربی‌های اشباع و ترانس که در غذاهای فرآوری‌شده و فست‌فودها مانند سیب‌زمینی سرخ‌کرده و دونات‌ها یافت می‌شوند، می‌توانند خطر بروز بیماری‌های قلبی‌عروقی را افزایش دهند. کاهش مصرف این نوع چربی‌ها می‌تواند به ارتقاء سلامتی قلبی و عروقی و کنترل بهتر دیابت کمک کند.
نوشیدنی‌های قابل توصیه و غیرقابل توصیه
افراد دیابتی به هنگام انتخاب نوشیدنی باید توجه داشته باشند که آب و چای بدون قند به‌عنوان بهترین گزینه‌ها شناخته می‌شوند. آب، کالری و قند ندارد و به حفظ هیدراتاسیون بدن کمک می‌کند. چای سبز نیز می‌تواند به دلیل خواص آنتی‌اکسیدانی خود مفید باشد. مصرف قهوه بدون شکر و شیر کم‌چرب نیز می‌تواند بخشی از رژیم غذایی سالم برای دیابت باشد.
نوشیدنی‌های حاوی قند بالا، مانند نوشابه‌های گازدار و آبمیوه‌های صنعتی، به دلیل محتوای بالای قند می‌توانند سطح قند خون را به سرعت افزایش دهند و باید از مصرف آنها پرهیز شود. انتخاب نوشیدنی‌های مناسب می‌تواند بخشی از استراتژی مدیریت قند خون و کنترل دیابت باشد.
نکات عملی برای مدیریت رژیم غذایی دیابتی‌ها
برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی
برنامه‌ریزی وعده‌های غذایی برای افراد دیابتی اهمیت ویژه‌ای دارد. با داشتن یک برنامه غذایی مشخص، می‌توانید از نوسانات قند خون جلوگیری کنید و سطح انرژی خود را در طول روز پایدار نگه دارید. به‌عنوان مثال، می‌توانید از یک برنامه غذایی هفتگی استفاده کنید که شامل تمام گروه‌های غذایی مورد نیاز باشد. این برنامه باید شامل مقدار مناسبی پروتئین، کربوهیدرات و چربی‌های سالم باشد. همچنین، زمان‌بندی معینی برای وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها می‌تواند به حفظ سطح قند خون کمک کند.
استفاده از پیش‌غذا (Meal Prep) برای کنترل بهتر قند خون
تهیه و آماده‌سازی پیش غذا یا همان (Meal Prep) یکی از ابزارهای موثر در مدیریت رژیم غذایی برای دیابتی‌ها است. با این روش می‌توانید غذاهای خود را به‌صورت کنترل‌شده و با در نظر گرفتن نیازهای غذایی خاص خود تهیه کنید. اینکار باعث می‌شود تا از تصمیم‌گیری‌های نادرست در هنگام گرسنگی جلوگیری کنید و همیشه غذاهای سالم و مناسب در دسترس داشته باشید. برای اینکه این روش موثرتر باشد، می‌توانید از ظروف مناسب برای نگهداری غذاها استفاده کنید و برنامه‌ای برای خرید مواد غذایی تازه و سالم تنظیم کنید.
اهمیت خواندن برچسب‌های غذایی
افراد دیابتی باید به خواندن برچسب‌های غذایی توجه ویژه‌ای داشته باشند. برچسب‌های مواد غذایی اطلاعات مهمی درباره میزان کربوهیدرات‌ها، قندها، چربی‌ها و کالری‌های موجود در محصول ارائه می‌دهند. با مطالعه دقیق این برچسب‌ها، می‌توانید انتخاب‌های بهتری برای رژیم غذایی خود داشته باشید و از مواد غذایی که ممکن است سطح قند خون شما را افزایش دهند، اجتناب کنید. همچنین، به محتوای فیبر و پروتئین موجود در غذاها توجه کنید، زیرا این مواد می‌توانند به کنترل بهتر قند خون کمک کنند.
نقش مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه
چرا مشاوره با متخصص اهمیت دارد
مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه یکی از مهم‌ترین قدم‌ها در مدیریت دیابت است. این افراد با داشتن تخصص و تجربه می‌توانند اطلاعات دقیق و به‌روز درباره وضعیت سلامت فرد ارائه دهند. پزشکان و متخصصان تغذیه به شما کمک می‌کنند تا درک بهتری از نیازهای بدن خود داشته باشید و با تنظیم برنامه‌های غذایی مناسب، کنترل بهتری بر قند خون خود داشته باشید. از آنجاکه هر فرد دیابتی نیازهای خاص خود را دارد، مشاوره با متخصصین می‌تواند به شخصی‌سازی برنامه درمانی شما کمک کند.
چگونگی طراحی یک برنامه غذایی شخصی
طراحی یک برنامه غذایی شخصی نیاز به درک دقیق از وضعیت جسمانی و نیازهای غذایی فرد دارد. متخصص تغذیه با بررسی وضعیت جسمانی، سطح فعالیت بدنی، و ترجیحات غذایی شما، یک برنامه غذایی مناسب تهیه می‌کند. این برنامه شامل تنظیم میزان کربوهیدرات، پروتئین و چربی، انتخاب مواد غذایی سالم و مناسب برای کنترل قند خون، و زمان‌بندی وعده‌های غذایی است. با اجرای این برنامه، می‌توانید به طور مؤثری سطح قند خون خود را مدیریت کنید و از نوسانات شدید جلوگیری کنید.
استفاده از تجربیات موفق بیماران دیابتی
یادگیری از تجربیات موفق سایر بیماران دیابتی می‌تواند انگیزه و اطلاعات مفیدی به شما ارائه دهد. بسیاری از بیماران دیابتی با تغییر سبک زندگی و رعایت رژیم‌های غذایی مناسب، به موفقیت‌های چشمگیری در کنترل بیماری خود دست یافته‌اند. این تجربیات می‌تواند شامل استفاده از مواد غذایی خاص، تکنیک‌های مدیریت استرس و ورزش‌های مناسب باشد. به اشتراک‌گذاری این تجربیات می‌تواند به شما در یافتن راه‌های جدید و مؤثر برای مدیریت دیابت کمک کند و از طریق ایجاد حس همدلی و حمایت، شما را در مسیر بهبود همراهی کند.
جمع‌بندی
در این مقاله با عنوان «راهنمای جامع رژیم غذایی برای دیابت: نکات و توصیه‌ها»، به بررسی تفاوت‌های کلیدی بین دیابت نوع یک و نوع دو پرداخته شد. دیابت نوع یک به عنوان یک بیماری خودایمنی معرفی شد که در آن تولید انسولین در بدن به‌طور کامل متوقف می‌شود، در حالی که در دیابت نوع دو، رژیم غذایی می‌تواند نقش موثری در بهبود مقاومت به انسولین ایفا کند. اهمیت کنترل قند خون برای جلوگیری از مشکلات جدی بهداشتی تاکید شد و مصرف مواد غذایی با فیبر بالا و شاخص گلیسمی پایین به عنوان راهکارهایی برای بهبود کنترل قند خون پیشنهاد شد. برنامه‌ریزی دقیق وعده‌های غذایی و مطالعه برچسب‌های غذایی به عنوان اقداماتی موثر برای مدیریت بهتر رژیم غذایی دیابتی‌ها معرفی شد. همچنین، اهمیت مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه برای تنظیم برنامه‌های غذایی مناسب و دستیابی به کنترل بهتر بر قند خون مورد تاکید قرار گرفت. با اتخاذ این توصیه‌ها و توجه به نکات مطرح شده، افراد مبتلا به دیابت می‌توانند زندگی سالم‌تر و با کیفیت‌تری داشته باشند.
2 نظر
[…] مناسب افراد دارای تشخیص دیابت می‌توانید به مقاله «راهنمای جامع رژیم غذایی دیابت: نکات و توصیه‌ها» مراجعه […]
[…] اطلاعات بیشتر در مورد این موضوع می‌توانید به مقاله «راهنمای جامع رژیم غذایی دیابت: نکات و توصیه‌ها» مراجعه […]