رژیم کتوژنیک و دیابت: آری یا نه؟

افت قند در رژیم کتوژنیک

رژیم کتوژنیک، که به اختصار «کتو» نیز نامیده می‌شود، یک الگوی غذایی با تمرکز بر کاهش شدید مصرف کربوهیدرات و جایگزینی آن با مصرف بالای چربی و مقدار متوسط پروتئین است. هدف اصلی این رژیم وادار کردن بدن به ورود به حالت متابولیکی به نام «کتوز» است. در این حالت به دلیل کمبود شدید گلوکز (قند خون) که منبع اصلی انرژی بدن است، کبد شروع به تجزیه چربی‌ها کرده و مولکول‌هایی به نام «کتون‌» تولید می‌کند. سپس کتون‌ها به عنوان منبع اصلی انرژی برای مغز و سایر اندام‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
افت قند خون، که با نام علمی «هیپوگلیسمی» شناخته می‌شود، وضعیتی است که غلظت گلوکز در جریان خون به سطوح پایین‌تر از حد طبیعی می‌رسد. گلوکز، سوخت اصلی سلول‌های بدن، به‌ویژه سلول‌های مغز، است و سطوح نرمال آن برای حفظ عملکرد صحیح بدن، هوشیاری و انرژی ضروری است. هیپوگلیسمی می‌تواند طیف وسیعی از علائم را از خفیف تا شدید ایجاد کند و از این رو، آگاهی نسبت به آن در هرگونه رژیم غذایی، به‌ویژه رژیم‌های که به‌طور قابل توجهی بر متابولیسم کربوهیدرات تاثیر می‌گذارند، از اهمیت بالایی برخوردار است. درک چگونگی وقوع، شناخت علائم و اتخاذ راهکارهای مدیریتی، کلید سلامت و موفقیت در چنین رژیم‌هایی است.

چرایی افت قند در رژیم کتوژنیک

رژیم کتوژنیک به دلایل متابولیکی و فیزیولوژیکی مستقیما بر سطوح قند خون تاثیر می‌گذارد و همین امر می‌تواند زمینه‌ساز بروز هیپوگلیسمی در برخی افراد باشد. درک این مکانیسم‌ها برای مدیریت صحیح رژیم ضروری است:

• کاهش قابل توجه کربوهیدرات ورودی و افت گلوکز خون  رژیم کتوژنیک معمولا مصرف کربوهیدرات را به کمتر از ۲۰ تا۵۰ گرم در روز محدود می‌کند. کربوهیدرات‌ها، پس از هضم به گلوکز تبدیل شده و وارد جریان خون می‌شوند. با محدود کردن شدید این منبع، بدن با کاهش قابل توجهی در میزان گلوکز ورودی مواجه می‌شود. در ابتدا، بدن به این تغییر عادت کرده و از ذخایر گلیکوژن (شکل ذخیره شده گلوکز در کبد و عضلات) استفاده می‌کند. اما پس از اتمام این ذخایر و با ادامه محدودیت کربوهیدرات، بدن ناچار به یافتن منابع انرژی جایگزین می‌گردد. این افت اولیه و سپس افت پایدارتر در سطح گلوکز خون، اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند اولین گام به سمت هیپوگلیسمی باشد؛
• جایگزینی اصلی انرژی از گلوکز به کتون‌ها و تاثیر آن بر تعادل قند خون  همانطورکه گفته شد، در حالت کتوز بدن بجای تکیه بر گلوکز از کتون‌ها به‌عنوان منبع اصلی انرژی استفاده می‌کند. این تغییر متابولیکی، اگرچه برای برخی اهداف درمانی مفید است، نیازمند تنظیم دقیق است. در شرایطی که مصرف کربوهیدرات بسیار کم است و بدن به‌طور مداوم در حال تولید کتون است، وابستگی به گلوکز به شدت کاهش می‌یابد. این تغییر می‌تواند منجر به کاهش حساسیت نسبت به سطوح پایین گلوکز شود، زیرا بدن راهی برای تامین انرژی خود بدون نیاز به گلوکز پیدا کرده است. بااین حال، اگر سطوح گلوکز به طور ناگهانی یا بیش از حد افت کند، بدن ممکن است نتواند به سرعت واکنش نشان دهد و کتون‌های کافی تولید کند، که این موضوع می‌تواند منجر به هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) شود. همچنین، مصرف ناکافی چربی‌های سالم می‌تواند بدن را در تولید کتون‌ها با مشکل مواجه کند و در نهایت بر تعادل انرژی و قند خون تاثیر بگذارد؛
• دلایل فردی (انسولین، داروهای خوراکی کاهنده قند خون و غیره)  برخی افراد به دلیل شرایط پزشکی زمینه‌ای یا مصرف داروهای خاص، بیشتر در معرض خطر هیپوگلیسمی در رژیم کتوژنیک قرار دارند:
  • دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲  افراد دارای تشخیص دیابت، به ویژه آنهایی که از داروهایی مانند انسولین یا سولفونیل‌اوره‌ها (که ترشح انسولین را تحریک می‌کنند) استفاده می‌کنند، بیشترین ریسک هیپوگلیسمی ناشی از رژیم کتوژنیک را دارند، چراکه کاهش شدید کربوهیدرات در رژیم غذایی، در حالی که دوز داروها به نسبت قبل تنظیم نشده باشد، می‌تواند منجر به جذب ناکافی گلوکز از طریق غذا و در نتیجه افت شدید قند خون شود. بدن با تزریق انسولین یا مصرف داروهایی که انسولین را آزاد می‌کنند، قند را از خون خارج می‌کند. حال اگر کربوهیدرات ورودی برای پوشش انسولین موجود در خون کم باشد، انسولین اضافی منجر به هیپوگلیسمی می‌شود؛
  • داروهای خوراکی کاهنده قند خون  علاوه‌بر انسولین، سایر داروهای خوراکی کاهنده قند خون در ترکیب با رژیم کتوژنیک می‌توانند اثر تجمعی داشته باشند و خطر هیپوگلیسمی را افزایش دهند؛
  • فعالیت بدنی شدید ورزش شدید، به‌ویژه اگر بدون دریافت کربوهیدرات کافی قبل یا حین آن انجام شود، می‌تواند باعث مصرف سریع گلوکز شود. در رژیم کتوژنیک، ذخایر گلیکوژن محدود است، بنابراین بدن برای تامین انرژی در حین ورزش بیشتر به چربی‌ها و کتون‌ها متکی خواهد بود. اما اگر شدت ورزش از توانایی بدن برای تامین انرژی کافی از این منابع فراتر رود، هیپوگلیسمی رخ می‌دهد؛
  • عدم دریافت کالری کافی   اگر میزان کل کالری دریافتی در رژیم کتوژنیک، به‌ویژه از منابع چربی و پروتئین، کافی نباشد بدن ممکن است در تامین انرژی لازم دچار مشکل شود که این نیز می‌تواند به افت قند منجر شود.

نشانه‌ها و علائم شایع هیپوگلیسمی

تشخیص سریع هیپوگلیسمی از طریق شناخت علائم آن، اولین گام در جهت مدیریت صحیح و جلوگیری از عوارض جدی‌تر است. این علائم می‌توانند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند، اما برخی از نشانه‌های رایج عبارتند از:

• نشانه‌های آدرنرژیک (واکنش بدن به کمبود قند):
  • تعریق  تعریق بیش از حد، حتی در محیط خنک؛
  • لرزش  احساس لرزش در دست‌ها، پاها یا کل بدن؛
  • اضطراب و بی‌قراری  احساس ناگهانی اضطراب، عصبی بودن یا بی‌قراری؛
  • ضعف ناگهانی  احساس خستگی و ضعف غیرمنتظره؛
  • گرسنگی ناگهانی و شدید  میل شدید و ناگهانی به غذا، به خصوص غذاهای شیرین؛
  • تپش قلب  ضربان قلب سریع‌تر یا نامنظم.
• نشانه‌های نوروگلیکوپنیک (نشانه‌هایی که به دلیل کمبود گلوکز در مغز رخ می‌دهند)
  • سرگیجه و سبکی سر  احساس گیجی، سبکی سر یا عدم تعادل؛
  • سردرد  سردردی که ممکن است با علائم دیگر همراه باشد؛
  • گیجی و اختلال تمرکز  مشکل در تمرکز، تفکر واضح، حافظه یا ادراک؛
  • تحریک‌پذیری یا تغییرات خلقی  زودرنجی، عصبانیت یا افسردگی؛
  • اشکال در تکلم  دشواری در صحبت کردن یا بیان واضح کلمات؛
  • کاهش بینایی  تاری دید یا دوبینی؛
  • در موارد شدید تشنج، از دست دادن هوشیاری (کما).

این علائم معمولا زمانی که سطح قند خون به زیر ۷۰ میلی ‌گرم بر دسی‌لیتر (mg/dL) می‌رسد ظاهر می‌شوند، اما این حد آستانه می‌تواند در افراد مختلف متفاوت باشد. در افرادی که مدت طولانی رژیم کتوژنیک داشته‌اند یا دیابت دارند ممکن است بدن به سطوح پایین‌تر قند خون عادت کرده باشد و علائم دیرتر بروز کنند یا شدت متفاوتی داشته باشند. بنابراین، پایش قند خون، به ویژه در صورت داشتن سابقه دیابت، بسیار مهم است.

مدیریت و پیشگیری از هیپوگلیسمی

مدیریت صحیح و پیشگیری از هیپوگلیسمی در رژیم کتوژنیک نیازمند رویکردی چندوجهی است که شامل تغییرات تدریجی، نظارت دقیق و آموزش صحیح می‌شود.

• اهمیت شروع تدریجی رژیم و مشورت با پزشک  تغییر ناگهانی و شدید رژیم غذایی می‌تواند شوک بزرگی به بدن وارد کند. شروع تدریجی رژیم کتوژنیک، با کاهش آرام و مرحله‌ای کربوهیدرات و افزایش تدریجی چربی‌های سالم، به بدن فرصت می‌دهد تا با تغییرات متابولیکی سازگار شود. مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه قبل از شروع رژیم، امری حیاتی است، به‌ویژه برای افرادی که سابقه بیماری‌های مزمن مانند دیابت، بیماری‌های قلبی، یا اختلالات کلیوی دارند. پزشک می‌تواند وضعیت سلامتی فرد را ارزیابی کرده، خطرات احتمالی را بسنجد و توصیه‌های شخصی‌سازی شده ارائه دهد. همچنین، این مشورت به اطمینان از عدم وجود منع مصرف برای رژیم کتوژنیک کمک می‌کند؛
• تنظیم دوز داروها (به‌‎ویژه دیابت)  این مورد یکی از مهم‌ترین جنبه‌های پیشگیری از هیپوگلیسمی ناشی از رژیم غذایی است. افرادی که داروهای کاهنده قند خون، به‌ویژه انسولین و سولفونیل‌اوره‌ها، مصرف می‌کنند می‌بایست قبل از تغییر رژیم غذایی دوز داروهای خود را با مشورت پزشک تنظیم کنند. ادامه مصرف دوزهای قبلی داروها با محدودیت شدید کربوهیدرات می‌تواند منجر به افت شدید و خطرناک قند خون شود. پزشک با توجه به رژیم جدید، دوز داروها را کاهش خواهد داد تا تعادل لازم برقرار شود.
• مصرف مقدار مناسب پروتئین و فیبر، پایش قند خون
  • پروتئین در حالی‌که رژیم کتوژنیک بر چربی تمرکز دارد، مصرف کافی پروتئین برای حفظ توده عضلانی و جلوگیری از تجزیه عضلات برای تولید انرژی (گلوکونئوژنز) ضروری است. مقدار پروتئین می‌بایست در حد متوسط باشد؛ پروتئین بیش از حد نیز می‌تواند به گلوکز تبدیل شده و وضعیت کتوز را مختل کند؛
  • فیبر مصرف منابع فیبر بالا در رژیم کتوژنیک (مانند سبزیجات برگ‌دار، آووکادو، مغزها و دانه‌ها) به کنترل بهتر قند خون کمک می‌کند. فیبر باعث آزاد شدن تدریجی گلوکز در خون شده و از جهش‌های ناگهانی قند جلوگیری می‌کند. همچنین، فیبر احساس سیری را افزایش داده و به مدیریت بهتر گرسنگی کمک می‌کند؛
  • پایش قند خون  استفاده از دستگاه تست قند خون (گلوکومتر) به صورت منظم، به ویژه در ساعات اولیه شروع رژیم یا در مواقعی که علائم هیپوگلیسمی احساس می‌شود، اطلاعات ارزشمندی در اختیار فرد قرار می‌دهد. این پایش به او اجازه می‌دهد تا واکنش بدن خود را به رژیم مشاهده کرده و در صورت نیاز، اقدامات اصلاحی انجام دهد.
• آموزش علائم هیپوگلیسمی به افراد دارای تشخیص دیابت و خانواده   فردی که رژیم کتوژنیک را دنبال می‌کند می‌بایست به‌طور کامل با علائم هیپوگلیسمی آشنا باشد. همچنین، اعضای خانواده یا افرادی که با فرد زندگی می‌کنند، می‌بایست از این علائم مطلع باشند تا در صورت بروز بتوانند به موقع واکنش نشان دهند و به فرد کمک کنند. این آموزش شامل چگونگی تشخیص علائم و اقدامات اولیه در صورت مشاهده آن‌ها است.

نکات کلیدی و توصیه‌ها
برای موفقیت در رژیم کتوژنیک و جلوگیری از عوارض ناخواسته مانند هیپوگلیسمی توجه به نکات و توصیه‌های زیر حائز اهمیت است:

• چه افرادی باید مراقب باشند؟ (دیابتی‌ها، افراد تحت درمان‌های قندی)
  همانطورکه پیشتر اشاره شد، افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲، به‌ویژه آنهایی که از انسولین یا داروهای سولفونیل‌اورا استفاده می‌کنند، در بالاترین گروه خطر هیپوگلیسمی قرار دارند. همچنین، افراد مسن، کسانی که بیماری‌های کلیوی یا کبدی دارند و افرادی که به‌طور منظم داروهای خاصی مصرف می‌کنند (غیر از داروهای دیابت که ممکن است بر قند خون تاثیر بگذارند)، باید با احتیاط بیشتری این رژیم را دنبال کرده و تحت نظارت پزشکی دقیق باشند. افرادی که سابقه هیپوگلیسمی واکنشی (هیپوگلیسمی پس از مصرف غذا، به خصوص غذاهای شیرین) داشته‌اند نیز باید مراقب باشند؛
• اقدامات سریع در صورت افت قند (مصرف ملایم کربوهیدرات سریع‌الجذب) اگر علائم هیپوگلیسمی بروز کرد، مهمترین اقدام مصرف سریع یک منبع کربوهیدرات سریع‌الجذب است تا سطح قند خون به سرعت افزایش یابد. توصیه معمول، مصرف حدود ۱۵ گرم کربوهیدرات است. مثال‌هایی از این منابع عبارتند از:
  • نصف فنجان آبمیوه؛
  • یک قاشق غذاخوری شکر یا عسل (اگرچه در رژیم کتوژنیک مصرف این موارد توصیه نمی‌شود، اما در شرایط اضطراری هیپوگلیسمی اولویت با بالا بردن قند خون است)؛
  • چند عدد آبنبات یا قرص گلوکز. پس از مصرف می‌بایست ۱۵ دقیقه صبر کرد و سپس مجددا قند خون را اندازه‌گیری نمود. اگر قند خون هنوز پایین بود، می‌توان مجددا ۱۵ گرم کربوهیدرات مصرف کرد. پس از نرمال شدن سطح قند خون بهتر است یک وعده غذایی حاوی پروتئین و چربی مصرف شود تا از افت مجدد قند جلوگیری شود.
• زمان‌بندی وعده‌های غذایی و نوشیدنی‌ها
  • پرهیز از فاصله طولانی بین وعده‌ها  در رژیم کتوژنیک، به دلیل کاهش حجم غذا و تأثیر چربی‌ها بر سیری، ممکن است احساس گرسنگی دیرتر بروز کند. اما بهتر است وعده‌های غذایی و میان‌وعده‌ها در فواصل منظم زمانی مصرف شوند تا از افت قند خون جلوگیری شود؛
  • هیدراتاسیون مناسب نوشیدن آب کافی در طول روز برای حفظ تعادل الکترولیت‌ها و عملکرد صحیح بدن ضروری است. کم‌آبی می‌تواند با علائم افت قند اشتباه گرفته شود و وضعیت را وخیم‌تر کند؛
  • میان‌وعده‌های کتوژنیک  داشتن میان‌وعده‌های مناسب و سالم (مانند مغزها، دانه‌ها، آووکادو، پنیر) در دسترس، به‌ویژه در اوایل رژیم، می‌تواند به جلوگیری از گرسنگی شدید و افت قند کمک کند.