عوارض دیابت و بهترین رویکردها برای پیشگیری از آنها
دیابت بیماری مزمن متابولیکی است که به دلیل ناتوانی بدن در کنترل قند خون (گلوکز) ایجاد می‌شود. این وضعیت ناشی از کمبود انسولین (هورمونی که قند خون را تنظیم می‌کند) یا عدم عملکرد صحیح آن است. عوارض دیابت گوناگون و جدی هستند. دو نوع شایع دیابت شامل دیابت نوع ١ (که معمولا در کودکی یا جوانی رخ می‌دهد و بدن کلا انسولین تولید نمی‌کند) و دیابت نوع ٢ (که در سنین بالاتر رایج‌تر است و ناشی از مقاومت به انسولین و تولید ناکافی آن است) دیده می‌شود. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، بیش از ٤٢٠ میلیون نفر در سراسر جهان دارای تشخیص دیابت هستند و این بیماری هر ساله باعث میلیون‌ها مرگ و هزینه‌های سرسام‌آور درمانی می‌شود.
چالش اصلی دیابت این نیست که قند خون بالا باشد، بلکه عوارض مزمن و تدریجی است که این بیماری بر اندام‌های حیاتی و روزانه زندگی فرد تحمیل می‌کند. به دلیل بالا بودن قند خون برای مدتی طولانی، سیاهرگ‌ها و سرخرگ‌های کوچک (عوارض میکروواسکولار) و عروق بزرگ (عوارض ماکروواسکولار) آسیب می‌بینند. این ضایعات می‌تواند به تلفن‌های بینایی، کلیه، اعصاب محیطی، قلب، مغز و پاهمنجر شود. به عنوان مثال:
- نفروپاتی دیابتی (آسیب به کلیه‌ها) شایع‌ترین دلیل نارسایی کلیه در بزرگسالان است؛
- ریتینوپاتی (آسیب چشمی) یکی از عوارض رایج قند خون بالاست؛
- نوروپاتی (آسیب به سیستم اعصاب بودن) باعث بی‌حسی، سوزش و درد در دست‌ها و پاها می‌شود.
همچنین عوارضی چون اگزمای دیابتی (پوست)، کاهش ظرفیت بدن برای مقابله با عفونت‌ها، مشکلات جنسی، و عارضه بی‌حسی خطرناک پاها (شامل لکه‌های گرما، زخم‌های کم‌درد و گاه امپوتاسیون اندام) شایع هستند. این مشکلات نه تنها کیفیت زندگی افراد دارای تشخیص دیابت را کاهش می‌دهند، بلکه فشار روانی و اجتماعی زیادی به خانواده و سیستم بهداشتی می‌آورند.
مدیریت دیابت تنها به تزریق انسولین یا مصرف داروهای کاهنده قند خون نیاز دارد، بلکه نیازمند یک چالش روزانه برای کنترل قند خون، پیشگیری از نعوارض و حفظ سبک زندگی سالم است. تشخیص زودهنگام علائم هشداردهنده عروقی و عصبی، انجام معاینات منظم چشم، کلیه و پاها و پایبندی به برنامه درمانی می‌تواند تفاوت زیادی در زندگی افراد دارای تشخیص دیابت ایجاد کند. بر همین اساس در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی عوارض دیابت، روش‌های شناسایی به‌هنگام آنها و بهترین رویکردها برای پیشگیری از عوارض پرداخته شده است.
اولین علائم قند خون
قند خون بالا، که در اصطلاح پزشکی به آن «هایپرگلایسمی یا هیپرگلیسمی» گفته می‌شود، یکی از چالش‌های اصلی و بسیار رایج برای افراد دارای تشخیص دیابت است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که بدن قادر به تولید انسولین کافی نباشد، یا به درستی از انسولین تولید شده استفاده نکند و در نتیجه گلوکز (قند) در خون انباشته شود. اگر هایپرگلایسمی (افزایش شدید قند خون) به موقع تشخیص داده نشود و تحت کنترل قرار نگیرد، می‌تواند منجر به بروز عوارض جدی، مزمن و حتی تهدیدکننده زندگی شود. این عوارض می‌تواند شامل آسیب به اعصاب (نوروپاتی)، کلیه‌ها (نفروپاتی)، چشم‌ها (رتینوپاتی)، زخم پای دیابتی، بیماری‌های قلب و عروقی بشود.
شناخت دقیق و سریع علائم اولیه افزایش قند خون برای هر فرد دیابتی، نه تنها یک مزیت، بلکه یک ضرورت حیاتی است. این آگاهی به آنها کمک می‌کند تا پیش از پیشرفت بیماری و بروز مشکلات جدی‌تر اقدامات لازم را انجام دهند. با شناخت این علائم، افراد می‌توانند به سرعت وضعیت خود را ارزیابی کرده، سطح قند خون خود را اندازه‌گیری کنند و در صورت نیاز با پزشک یا تیم درمانی خود تماس بگیرند تا تنظیمات لازم در رژیم غذایی، برنامه ورزشی یا داروهایشان صورت گیرد. در ادامه به بررسی علائم اولیه قند خون بالا پرداخته شده است.
علائم اولیه قند خون بالا: نشانه‌هایی که باید جدی گرفت.
شناسایی زودهنگام علائم هایپرگلایسمی برای پیشگیری از عوارض جدی ضروری است. در ادامه به تشریح دقیق‌تر این علائم پرداخته شده است.
- تکرر ادرار (Polyuria): هشدار کلیه‌ها
یکی از اولین و بارزترین علائم افزایش قند خون، تکرر ادرار است که در اصطلاح پزشکی «پلی‌اوری» نامیده می‌شود. هنگامی که سطح قند خون از حد طبیعی بالاتر می‌رود، کلیه‌ها سعی می‌کنند تا قند اضافی را از طریق ادرار دفع کنند. برای این منظور کلیه‌ها مجبورند آب بیشتری را از بدن بیرون بکشند. این فرآیند دفع قند از طریق کلیه‌ها باعث می‌شود که فرد به دفعات بیشتری احساس نیاز به ادرار کردن داشته باشد، حتی در طول شب (تکرر ادرار شبانه یا «ناکچوری»). افزایش حجم ادرار به نوبه خود منجر به از دست دادن مایعات بدن و دهیدراسیون می‌شود. توجه به این نشانه، به‌ویژه اگر با تشنگی شدید همراه باشد، بسیار مهم است.
- تشنگی شدید (Polydipsia): پاسخ بدن به دهیدراسیون
در نتیجه تکرر ادرار و از دست دادن مایعات، بدن دچار کم‌آبی یا دهیدراسیون می‌شود. این کم‌آبی باعث تحریک مرکز تشنگی در مغز شده و منجر به احساس تشنگی شدید و مداوم می‌شود که به آن «پلی‌دیپسی» گفته می‌شود. فرد ممکن است به‌طور غیرمعمولی و بیش از حد معمول آب بنوشد، اما این نوشیدن آب، تا زمانی که قند خون کنترل نشود، به طور کامل تشنگی را برطرف نمی‌کند. این علامت، به‌طور مستقیم با تکرر ادرار مرتبط است و نشان‌دهنده تلاش بدن برای جبران مایعات از دست رفته است؛
- خشکی دهان: بازتاب کم‌آبی در حفره دهان
خشکی دهان، که در پزشکی «زروستومیا» نامیده می‌شود، یکی دیگر از پیامدهای مستقیم دهیدراسیون ناشی از قند خون بالاست. کمبود آب در بدن باعث کاهش تولید بزاق می‌شود. بزاق نقش مهمی در حفظ رطوبت دهان، هضم اولیه غذا و محافظت از دندان‌ها و لثه‌ها در برابر باکتری‌ها دارد. خشکی دهان می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند بوی بد دهان، مشکل در بلع، عفونت‌های لثه و پوسیدگی دندان‌ها شود. احساس چسبندگی در دهان و گلو نیز می‌تواند از علائم خشکی دهان باشد؛
- خستگی غیرمعمول و بی‌حالی (Fatigue): سوخت‌رسانی ناکافی به سلول‌ها
با وجود اینکه قند خون بالا به معنای وجود مقدار زیادی گلوکز در خون است، سلول‌های بدن نمی‌توانند از این قند به درستی استفاده کنند. این ناتوانی در جذب گلوکز توسط سلول‌ها به دلیل کمبود انسولین یا مقاومت به انسولین رخ می‌دهد. گلوکز، منبع اصلی انرژی برای سلول‌های بدن است؛ بنابراین، زمانی که سلول‌ها نمی‌توانند قند را به طور موثر جذب کنند، دچار کمبود انرژی می‌شوند. این وضعیت منجر به احساس خستگی مفرط، بی‌حالی، ضعف و کمبود انرژی می‌شود، حتی اگر فرد به اندازه کافی استراحت کرده باشد. این خستگی ممکن است به حدی باشد که در فعالیت‌های روزمره فرد اختلال ایجاد کند؛
- تاری دید: اثر قند خون بر عدسی چشم
افزایش قند خون می‌تواند به‌صورت موقت بر بینایی تاثیر بگذارد و باعث تاری دید شود. دلیل این پدیده، تجمع مایع در عدسی چشم است که باعث تورم آن می‌شود. تورم عدسی موجب تغییر شکل آن می‌شود و توانایی آن را برای تمرکز دقیق بر اشیاء مختل می‌کند. تاری دید معمولا با کنترل و بازگشت قند خون به سطح طبیعی بهبود می‌یابد. بااین وجود، تاری دید پایدار و بدون درمان می‌تواند به عوارض جدی‌تری مانند رتینوپاتی دیابتی (آسیب به شبکیه چشم) منجر شود که در موارد شدید می‌تواند به نابینایی منجر شود؛
- کاهش یا افزایش وزن ناگهانی و بی‌دلیل: اختلال در متابولیسم
افزایش قند خون می‌تواند باعث تغییرات غیرقابل توضیح در وزن بدن شود:
- کاهش وزن اگر بدن نتواند از گلوکز به‌عنوان منبع انرژی استفاده کند، شروع به سوزاندن ذخایر چربی و حتی ماهیچه‌ها برای تامین انرژی می‌کند. این امر، حتی با وجود افزایش مصرف غذا (پلی‌فاژی)، می‌تواند منجر به کاهش وزن ناگهانی و بدون دلیل شود؛
- افزایش وزن در برخی موارد، به‌ویژه در مراحل اولیه دیابت نوع 2 و مقاومت به انسولین، بدن ممکن است برای مقابله با قند خون بالا، انسولین بیشتری تولید کند. انسولین یک هورمون ذخیره‌کننده چربی است و سطوح بالای آن می‌تواند منجر به افزایش وزن، به‌ویژه در ناحیه شکم، شود. همچنین، احساس خستگی و بی‌حالی می‌تواند باعث کاهش فعالیت بدنی و در نتیجه افزایش وزن شود؛
- سردرد و اختلال تمرکز: تاثیر بر عملکرد مغز
مغز به‌طور مستقیم از گلوکز برای عملکرد خود استفاده می‌کند. نوسانات شدید در سطح قند خون می‌تواند بر عملکرد مغز تاثیر بگذارد:
- سردرد تغییرات در سطح قند خون می‌تواند باعث سردردهای مکرر یا شدید شود. این سردردها معمولا به دلیل تغییرات در تعادل مایعات و الکترولیت‌ها در مغز رخ می‌دهند؛
- اختلال تمرکز هایپرگلایسمی می‌تواند منجر به مشکلاتی در تفکر، تمرکز، حافظه و کاهش عملکرد شناختی شود. فرد ممکن است احساس کند که مغزش «در مه» فرو رفته و قادر به تمرکز بر وظایف روزمره نیست. این اختلال در عملکرد مغز می‌تواند بر کیفیت زندگی و بهره‌وری فرد تاثیر منفی بگذارد.
- خشکی و خارش پوست: بازتاب دهیدراسیون و عوارض پوستی
کم‌آبی ناشی از قند خون بالا می‌تواند به‌طور مستقیم بر سلامت پوست تاثیر بگذارد. پوست خشک‌تر و خارش‌دارتر می‌شود، زیرا بدن در تلاش برای دفع قند اضافی، آب را از بافت‌ها، از جمله پوست، خارج می‌کند. علاوه‌بر این، قند خون بالا می‌تواند محیط مناسبی برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها ایجاد کند، که منجر به عفونت‌های پوستی، به‌ویژه در نواحی گرم و مرطوب بدن، مانند زیر بغل، کشاله ران و بین انگشتان پا می‌شود. این عفونت‌ها ممکن است به صورت بثورات، قرمزی، خارش و حتی زخم‌های دیر بهبود یابنده ظاهر شوند.
نشانه‌های هشداردهنده قند خون بالا (هایپرگلیسمی)
در صورت عدم درمان، هایپرگلایسمی می‌تواند به سطوح بسیار خطرناکی برسد و منجر به شرایط اورژانسی پزشکی شود که نیاز به مراقبت فوری دارد. این شرایط معمولا به عنوان «کتواسیدوز دیابتی (DKA)» در دیابت نوع 1 و «سندرم هیپرگلیسمیک هیپراسمولار (HHS)» در دیابت نوع 2 شناخته می‌شوند. علائم کتواسیدوز دیابتی عبارتند از:
- تهوع و استفراغ این علائم نشان‌دهنده اختلالات متابولیکی شدید در بدن هستند؛
- درد شکم درد شکمی می‌تواند ناشی از عدم تعادل شیمیایی در بدن باشد؛
- تنفس با بوی میوه‌ای (بوی کتون) این بوی خاص، که شبیه به بوی لاک پاک‌کن یا میوه گندیده است، ناشی از تولید کتون توسط بدن است. کتون‌ها مواد شیمیایی سمی هستند که زمانی تولید می‌شوند که بدن بجای گلوکز، شروع به سوزاندن چربی برای انرژی کند (فرایند کتواسیدوز)؛
علت تولید کتون در بدن افراد دارای تشخیص دیابت
- وقتی بدن فرد دارای تشخیص دیابت به اندازه کافی انسولین تولید یا دریافت نکند، بدن به علت ناتوانی در استفاده از گلوکز به عنوان منبع انرژی شروع به استفاده از چربی‌ها برای تامین انرژی می‌کند؛
- چربی‌ها در سلول‌های بدن شکسته می‌شوند و اسیدهای چرب آزاد می‌شوند؛
- این اسیدهای چرب به کبد منتقل می‌شوند و در کبد به مولکول‌هایی به نام استیل‌کوآنزیم A تبدیل می‌شوند.
- به دلیل کمبود گلوکز یا عدم استفاده از آن، استیل‌کوآنزیم A زیاد جمع می‌شود و بجای ورود به چرخه معمول انرژی، وارد فرایند تولید کتون‌ها می‌شود.
- کتون‌ها مانند سوخت‌های جایگزین برای بدن عمل می‌کنند، ولی اگر بیش از حد تولید شوند ممکن است باعث ایجاد مشکلی به نام دیروز کتون (یا اسیدوز کتونی) شوند که می‌تواند خطرناک باشد.
به طور خلاصه کمبود انسولین باعث می‌شود تا بدن به جای استفاده از گلوکز از چربی‌ها انرژی بگیرد و در نتیجه کتون‌ها تولید شوند. اگر کتون‌ها بیش از حد شوند، ممکن است مشکلات جدی ایجاد کنند.
- مشکلات هوشیاری این موضوع شامل گیجی، خواب‌آلودگی شدید، بی‌حالی، عدم پاسخگویی و در موارد شدید، از دست دادن هوشیاری و کما می‌شود. این علائم نشان دهنده تاثیرات شدید قند خون بسیار بالا بر سیستم عصبی مرکزی هستند.
در صورت مشاهده هر یک از این علائم می‌بایست فورا به مراکز درمانی، اورژانس بیمارستان یا پزشک خود مراجعه کنید. این شرایط می‌توانند بسیار خطرناک بوده و به سرعت پیشرفت کنند.
نکات کاربردی برای مدیریت و پیشگیری از قند خون بالا
مدیریت موثر دیابت و پیشگیری از هایپرگلایسمی مستلزم اقدامات روزانه و همکاری با تیم درمانی است:
- کنترل منظم قند خون با دستگاه گلوکومتر اندازه‌گیری مداوم و دقیق سطح قند خون در منزل با استفاده از دستگاه گلوکومتر (دستگاه تست قند خون)، اساسی‌ترین گام برای مدیریت دیابت است. این کار کمک می‌کند تا الگوهای نوسانات قند خون خود را شناسایی کرده و اثرات غذا، ورزش و دارو را بر سطح قند خونتان درک کنید. نتایج اندازه‌گیری‌ها را یادداشت کنید تا بتوانید آنها را با پزشک خود به اشتراک بگذارید؛
- پیروی از رژیم غذایی و دارویی پزشک رژیم غذایی سالم و متوازن، که توسط متخصص تغذیه طراحی شده باشد، نقشی محوری در کنترل قند خون دارد. این رژیم شامل محدود کردن قندهای ساده، کربوهیدرات‌های تصفیه شده، چربی‌های اشباع و ترانس و افزایش مصرف فیبر، میوه‌ها، سبزیجات و غلات کامل می‌شود. همچنین، مصرف دقیق و به موقع داروهای تجویز شده (انسولین، قرص‌های خوراکی) طبق دستور پزشک، برای حفظ سطح قند خون در محدوده هدف مهم است؛
- آگاهی اعضای خانواده از علائم افت شدید قند خون آموزش اعضای خانواده، دوستان و همکاران نزدیک درباره علائم هایپرگلایسمی (قند خون بالا) و هیپوگلایسمی (قند خون پایین) و نحوه واکنش در شرایط اضطراری بسیار مهم است. آنها باید بدانند که چگونه در صورت بروز علائم خطرناک عمل کنند، به اورژانس اطلاع دهند و اطلاعات پزشکی ضروری را در اختیار کادر درمانی قرار دهند. برای آشنایی بیشتر با علائم افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) و نحوه پیشگیری از و کنترل آن می‌توانید به مقاله «هیپوگلیسمی (افت قند خون): علل و درمان‌ها» مراجعه کنید؛
- فعالیت بدنی منظم ورزش منظم به بهبود حساسیت به انسولین و کاهش قند خون کمک می‌کند. حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی متوسط در هفته (مانند پیاده‌روی سریع، دوچرخه‌سواری یا شنا) توصیه می‌شود؛
- کاهش استرس استرس می‌تواند باعث افزایش قند خون شود. مدیریت استرس از طریق تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن، یوگا یا تنفس عمیق می‌تواند مفید باشد؛
- نوشیدن آب کافی هیدراته ماندن بدن برای دفع قند اضافی و جلوگیری از دهیدراسیون بسیار مهم است.
جمع‌بندی: اهمیت شناسایی زودهنگام برای زندگی سالم‌تر
شناسایی زودهنگام علائم اولیه قند خون بالا در افراد دارای تشخیص دیابت نه تنها یک اقدام پیشگیرانه است، بلکه نقشی حیاتی در جلوگیری از پیشرفت بیماری و بروز عوارض جدی و گاها برگشت‌ناپذیر دارد. آگاهی از این علائم به افراد دارای تشخیص دیابت قدرت می‌دهد تا کنترل بیشتری بر بیماری خود داشته باشد و در زمان مناسب، اقدامات درمانی لازم را انجام دهد.
عوارض دیابت (عوارض کوتاه مدت)
عوارض کوتاه‌مدت دیابت معمولا در نتیجه نوسانات شدید قند خون رخ می‌دهد و می‌تواند به سرعت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. شناخت سریع و درمان به موقع این عوارض حیاتی است.
- هایپوگلیسمی (کاهش شدید قند خون)
هایپوگلیسمی وضعیتی است که در آن سطح قند خون (گلوکز) به کمتر از حد طبیعی (معمولا زیر 70 میلی‌گرم در دسی‌لیتر) کاهش می‌یابد. این وضعیت می‌تواند ناشی از مصرف بیش از حد داروهای دیابت (انسولین یا داروهای خوراکی کاهنده قند خون)، عدم مصرف کافی غذا، فعالیت بدنی بیش از حد یا مصرف الکل باشد.
- علائم
- علائم خفیف تا متوسط تعریق ناگهانی و زیاد، لرزش دست‌ها و بدن، تپش قلب، گرسنگی شدید و ناگهانی، سرگیجه، سردرد، تاری دید، ضعف عمومی، تغییرات خلقی مانند تحریک‌پذیری یا عصبانیت، اضطراب و گیجی؛
- علائم شدید عدم توانایی در تمرکز، مشکلات در گفتار (لکنت زبان)، دوبینی، تشنج، از دست دادن هوشیاری و کما.
- عواقب در صورت عدم درمان سریع، هایپوگلیسمی شدید می‌تواند منجر به آسیب‌های مغزی دائمی، تشنج‌های مکرر، کما و حتی در نهایت مرگ شود. افراد دارای تشخیص دیابت باید همیشه یک منبع قند سریع‌الاثر (مانند آبمیوه، قرص گلوکز، یا چند تکه شیرینی) همراه خود داشته باشند و علائم هایپوگلیسمی را به خوبی بشناسند. خانواده و دوستان فرد دیابتی نیز باید با علائم و اقدامات اولیه درمانی آشنا باشند.
- هایپرگلیسمی (افزایش قند خون)
هایپرگلیسمی به وضعیتی گفته می‌شود که در آن سطح قند خون به طور غیرطبیعی بالا می‌رود (معمولا بالای 180 میلی‌گرم در دسی لیتر). این وضعیت می‌تواند ناشی از مصرف ناکافی دارو، رژیم غذایی نامناسب، استرس، بیماری‌های عفونی یا کم‌آبی بدن باشد.
- علائم
- علائم رایج تشنگی زیاد (پولی‌دیپسی)، ادرار زیاد و مکرر (پولی‌اوری)، خستگی مفرط، تاری دید، کاهش وزن ناگهانی و بی‌دلیل، خشکی دهان، بوی استون در تنفس (در موارد کتواسیدوز).
- علائم جدی‌تر حالت تهوع، استفراغ، درد شکم، سردرگمی، تنفس سریع و عمیق (تنفس کوسمال).
- عواقب هایپرگلیسمی مزمن منجر به عوارض بلندمدت می‌شود، اما افزایش شدید و ناگهانی قند خون می‌تواند به دو وضعیت اورژانسی خطرناک منجر شود:
- کتواسیدوز دیابتی (DKA) در دیابت نوع 1 در این وضعیت بدن به دلیل کمبود انسولین بجای گلوکز از چربی‌ها برای تولید انرژی استفاده می‌کند که منجر به تولید مواد سمی به نام «کتون» می‌شود. تجمع کتون‌ها در خون، اسیدیته خون را افزایش داده و می‌تواند به سرعت منجر به کما و مرگ شود. علائم کتواسیدوز دیابتی شامل تشنگی زیاد، تکرر ادرار، تهوع، استفراغ، درد شکم، بوی استون در تنفس و تنفس سریع و عمیق می‌شود؛
- سندرم هایپراسمولار هایپرگلیسمیک (HHS) در دیابت نوع 2 این وضعیت بیشتر در افراد مسن با دیابت نوع 2 رخ می‌دهد و با افزایش شدید قند خون (معمولا بالای 600 میلی گرم در دسی لیتر) و کم‌آبی شدید بدن مشخص می‌شود. علائم شامل تشنگی شدید، تکرر ادرار، ضعف، گیجی، تشنج و از دست دادن هوشیاری است. این وضعیت نیز یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود و نیاز به درمان فوری دارد.
بخش دوم: عوارض بلندمدت دیابت
عوارض بلندمدت دیابت نتیجه آسیب تدریجی به رگ‌های خونی و سیستم اعصاب بدن در طول زمان است که می‌تواند به اندام‌های حیاتی بدن آسیب برساند. کنترل دقیق قند خون، فشار خون و چربی خون می‌تواند بروز این عوارض را به تاخیر بیندازد یا شدت آنها را کاهش دهد.
- عوارض چشمی (رتینوپاتی دیابتی)
رتینوپاتی دیابتی یکی از اصلی‌ترین دلایل نابینایی در بزرگسالان است. این عارضه به دلیل آسیب به رگ‌های خونی کوچک شبکیه چشم (لایه حساس به نور در پشت چشم) ایجاد می‌شود.
- آسیب به رگ‌های خونی شبکیه چشم افزایش مزمن قند خون باعث ضعیف شدن دیواره رگ‌های خونی شبکیه شده و آنها را مستعد نشت مایعات و خونریزی می‌کند. در مراحل پیشرفته‌تر، رگ‌های خونی جدید و شکننده در شبکیه رشد می‌کنند که می‌توانند خونریزی کرده و منجر به جداشدگی شبکیه شوند؛
- احتمال نابینایی در صورت عدم درمان اگر رتینوپاتی دیابتی بدون تشخیص و درمان باقی بماند، می‌تواند به از دست دادن دائمی بینایی و حتی نابینایی کامل منجر شود. علائم اولیه ممکن است نامحسوس باشند، اما با پیشرفت بیماری، فرد ممکن است تاری دید، نقاط شناور در میدان دید یا از دست دادن بینایی را تجربه کند؛
- نیاز به بررسی سالیانه توسط چشم‌پزشک تمامی افراد دارای تشخیص دیابت، حتی اگر علائم چشمی نداشته باشند، می‌بایست سالیانه توسط چشم پزشک معاینه شوند. تشخیص زودهنگام و درمان‌هایی مانند لیزردرمانی یا تزریق دارو به چشم می‌تواند از پیشرفت بیماری و حفظ بینایی کمک کند.
- عوارض کلیوی (نفروپاتی دیابتی)
نفروپاتی دیابتی، آسیب به کلیه‌ها به دلیل دیابت است که می‌تواند به نارسایی کلیوی منجر شود. کلیه‌ها مسئول فیلتر کردن مواد زائد از خون هستند.
- آسیب به کلیه و افزایش احتمال نارسایی کلیوی افزایش قند خون به مرور زمان به واحدهای فیلترکننده کوچک در کلیه‌ها (گلومرول‌ها) آسیب می‌رساند. این آسیب باعث می‌شود کلیه‌ها نتوانند مواد زائد را به درستی فیلتر کرده و پروتئین از طریق ادرار دفع شود؛
- نشانه‌ها در مراحل اولیه نفروپاتی دیابتی معمولا علائم مشخصی ندارد. با پیشرفت بیماری، نشانه‌هایی مانند دفع پروتئین در ادرار (آلبومینوری)، تورم پاها، مچ پاها و دست‌ها، افزایش فشار خون، خستگی، تهوع و استفراغ ظاهر می‌شود.
- اهمیت آزمایش‌های دوره‌ای ادرار و خون غربالگری منظم برای نفروپاتی دیابتی شامل آزمایش ادرار برای بررسی وجود پروتئین (آلبومین) و آزمایش خون برای بررسی عملکرد کلیه (کراتینین و GFR) می‌شود. کنترل دقیق قند خون، فشار خون و مصرف داروهای محافظت کننده کلیه (مانند مهارکننده‌های ACE یا ARB) می‌تواند از پیشرفت نفروپاتی جلوگیری کند.
- عوارض عصبی (نوروپاتی دیابتی)
نوروپاتی دیابتی به آسیب عصبی ناشی از قند خون بالا گفته می‌شود که می‌تواند بخش‌های مختلف سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار دهد.
- کاهش حس و گزگز یا درد در اندام‌ها، به‌ویژه پاها شایع‌ترین نوع، نوروپاتی محیطی است که اعصاب پاها و دست‌ها را درگیر می‌کند. علائم نوروپاتی محیطی شامل بی‌حسی، گزگز، سوزش، درد (به‌ویژه در شب) و ضعف عضلانی می‌شود. این کاهش حس باعث می‌شود فرد متوجه زخم یا آسیب در پاها نشود.
- افزایش احتمال زخم و عفونت پاها (پای دیابتی) کاهش حس و جریان خون نامناسب در پاها، همراه با تضعیف سیستم ایمنی، منجر به تشکیل زخم‌های دیابتی می‌شود. این زخم‌ها ممکن است به راحتی عفونی شده و در صورت عدم درمان به موقع، منجر به گانگرن (مرگ بافت) و در نهایت قطع عضو (آمپوتاسیون) شوند؛
- کاهش کارایی سیستم عصبی اتونوم مانند تپش قلب غیرعادی نوروپاتی اتونومیک بر اعصابی که عملکردهای غیرارادی بدن مانند ضربان قلب، فشار خون، گوارش، تعریق و عملکرد جنسی را کنترل می‌کنند، تاثیر می‌گذارد. این می‌تواند منجر به مشکلات گوارشی (مانند گاستروپارزی)، مشکلات قلبی (مانند آریتمی و افت فشار خون وضعیتی)، مشکلات ادراری و جنسی شود؛
- عوارض قلبی و عروقی
بیماری‌های قلبی و عروقی، شایع‌ترین و کشنده‌ترین عارضه دیابت هستند، چراکه قند خون بالا به‌صورت چشمگیری خطر ابتلا به این بیماری‌ها را افزایش می‌دهد.
- افزایش احتمال حمله قلبی، سکته مغزی، فشار خون بالا، تصلب شرایین قند خون بالا به رگ‌های خونی بزرگ (شریان‌ها) آسیب می‌رساند و باعث سخت شدن و باریک شدن آنها (تصلب شرایین یا آترواسکلروز) می‌شود. این وضعیت منجر به کاهش جریان خون به قلب، مغز و سایر اندام‌ها شده و خطر حمله قلبی، سکته مغزی و بیماری عروق محیطی را به شدت افزایش می‌دهد؛
- عامل اصلی مرگ‌ومیر در افراد دارای تشخیص دیابت افراد دیابتی دو تا چهار برابر بیشتر از افراد بدون دیابت در معرض خطر مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی هستند. کنترل دقیق قند خون، فشار خون، چربی خون و ترک سیگار برای کاهش این خطرات ضروری است.
- بیماری‌های پوستی
پوست افراد دارای تشخیص دیابت به دلیل آسیب به رگ‌های خونی کوچک، اعصاب و تضعیف سیستم ایمنی، مستعد ابتلا به مشکلات پوستی مختلف است.
- افزایش عفونت‌های پوستی، خشکی پوست، قارچ پوستی عفونت‌های باکتریایی و قارچی (مانند کاندیدیازیس) در افراد دیابتی شایع‌تر هستند، به‌ویژه در چین‌های پوستی یا نواحی گرم و مرطوب. خشکی پوست و خارش نیز به دلیل آسیب عصبی و کاهش تعریق دیده می‌شود؛
- سایر مشکلات پوستی از دیگر مشکلات پوستی می‌توان به آکانتوزیس نیگریکانس (تیره شدن و ضخیم شدن پوست در چین‌ها)، نکروز بیوتیکا لیپوئیدیکا (ضایعات قرمز-قهوه‌ای) و بولوزیس دیابتیکوم (تاول‌های بدون درد) اشاره کرد. مراقبت صحیح از پوست، کنترل قند خون و رعایت بهداشت می‌تواند به پیشگیری از این مشکلات کمک کند.
- مشکلات دهان و دندان
دیابت می‌تواند تاثیرات جدی بر سلامت دهان و دندان داشته باشد.
- افزایش ریسک بیماری‌های لثه و پوسیدگی دندان قند خون بالا محیط دهان را برای رشد باکتری‌ها مناسب‌تر می‌کند. این امر منجر به افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های لثه (ژنژیویت و پریودنتیت) می‌شود که در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به از دست دادن دندان‌ها شوند. کاهش تولید بزاق نیز می‌تواند خطر پوسیدگی دندان را افزایش دهد؛
- اهمیت رعایت ویژه بهداشت دهان و دندان مسواک زدن منظم (دوبار در روز)، استفاده از نخ دندان، و مراجعه منظم (حداقل دو بار در سال) به دندانپزشک برای معاینه و جرم‌گیری برای افراد دیابتی حیاتی است.
- عوارض جنسی دیابت
دیابت می‌تواند بر عملکرد جنسی در هر دو جنس تاثیر بگذارد.
- اختلال نعوظ در مردان، کاهش میل جنسی، خشکی واژن در زنان آسیب به رگ‌های خونی و اعصاب (نوروپاتی) که جریان خون و سیگنال‌های عصبی به اندام‌های تناسلی را کنترل می‌کنند، می‌تواند منجر به اختلال نعوظ در مردان و کاهش میل جنسی و خشکی واژن در زنان شود. مشکلات روانی ناشی از بیماری نیز می‌تواند بر عملکرد جنسی تاثیر بگذارد. بحث با پزشک در مورد این مشکلات و بررسی گزینه‌های درمانی موجود مهم است.
- مشکلات مفصلی و استخوانی
افراد دارای تشخیص دیابت ممکن است بیشتر در معرض مشکلات اسکلتی-عضلانی باشند.
- افزایش ریسک پوکی استخوان، درد و سفتی مفاصل دیابت می‌تواند بر تراکم استخوان تاثیر بگذارد و خطر پوکی استخوان و شکستگی‌ها را افزایش دهد. همچنین، آسیب به مفاصل و بافت‌های همبند می‌تواند منجر به درد، سفتی و محدودیت حرکت در مفاصل (مانند سندرم دست شانه منجمد) شود. در برخی موارد، نوروپاتی می‌تواند به تخریب مفاصل (مفصل شارکو) منجر شود.
عوارض دیابت در مردان
دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های متابولیک است که می‌تواند عوارض جدی و گسترده‌ای بر سلامت مردان داشته باشد. کنترل نامناسب قند خون می‌تواند منجر به آسیب‌رسانی به اعضای مختلف بدن شود.
عوارض عمومی دیابت در مردان
- عوارض قلبی-عروقی
- بیماری عروق کرونر افزایش خطر حمله قلبی تا 2-4 برابر؛
- سکته مغزی احتمال بروز سکته تا 2-3 برابر بیشتر؛
- فشار خون بالا شایع‌ترین عارضه همراه با دیابت؛
- اختلالات ریتم قلب؛
- بیماری عروق محیطی.
- عوارض کلیوی (نفروپاتی دیابتی)
- نارسایی کلیه علت اصلی دیالیز در بسیاری از کشورها؛
- پروتئین‌اوری وجود پروتئین در ادرار؛
- اِدِم تورم در پاها و صورت؛
- فشار ثانویه خون بالا.
- عوارض چشمی (رتینوپاتی دیابتی)
- نابینایی علت اصلی نابینایی در سنین 20-74 سالگی؛
- کاتاراکت زودرس؛
- گلوکوم؛
- ادم ماکولا.
- عوارض عصبی (نوروپاتی دیابتی)
- نوروپاتی محیطی کرختی و درد در دست‌ها و پاها؛
- نوروپاتی اتونوم اختلال در عملکرد اعضای داخلی؛
- اختلالات گوارشی گاستروپارزی و یبوست؛
- مشکلات ادراری نگهداری ادرار یا تخلیه ناکامل.
- اختلالات جنسی
- ناتوانی جنسی (اختلال نعوظ) تا 75% مردان دیابتی درگیر این موضوع می‌شوند و این مشکل معمولا 10-15 سال زودتر از دیگر مردان بروز می‌کند؛
- کاهش میل جنسی مرتبط با کاهش تستوسترون و تاثیر عوامل روانی و جسمی؛
- مشکلات انزال شامل انزال معکوس و کاهش حجم مایع منی.
- اختلالات هورمونی
- کاهش تستوسترون
– شایع‌تر در مردان دیابتی؛
– تلثیر بر عضلات، استخوان و خلق‌وخو؛
– افزایش خطر پوکی استخوان.
- اختلال در محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-بیضه.
- مشکلات باروری
- کاهش کیفیت اسپرم؛
- کاهش تحرک اسپرم؛
- افزایش آسیب DNA اسپرم؛
- کاهش تعداد اسپرم؛
- اختلالات ژنتیکی اسپرم؛
- مشکلات در لقاح.
- عوارض پوستی و عفونی
الف) عفونت‌های قارچی
کاندیدیازیس تناسلی، شامل عفونت قارچی آلت تناسلی، خارش و سوزش و ترشحات غیرطبیعی.
ب) عفونت‌های باکتریایی، شامل عفونت‌های ادراری مکرر، عفونت‌های پوستی و بهبود کند زخم‌ها.
- مشکلات پوستی
- خشکی پوست؛
- اکانتوزیس نیگریکانس؛
- درماتوپاتی دیابتی.
- عوارض روانی و اجتماعی
الف) مشکلات روانی
- افسردگی 2-3 برابر شایع‌تر در مردان دیابتی؛
- اضطراب؛
- استرس مزمن؛
- کاهش اعتماد به نفس.
ب) تاثیرات اجتماعی
- مشکلات زناشویی؛
- کاهش عملکرد شغلی؛
- انزوای اجتماعی.
عوارض بلندمدت
- آمپوتاسیون
- زخم‌های دیابتی پا؛
- عفونت‌های شدید؛
- گانگرن.
- نارسایی چندگانه اعضا، از جمله
- نارسایی قلب؛
- نارسایی کلیه؛
- نارسایی کبد.
دیابت می‌تواند عوارض گسترده و جدی بر سلامت مردان داشته باشد که شامل مشکلات قلبی و عروقی، کلیوی، چشمی، عصبی و به ویژه اختلالات جنسی و باروری می‌شود. تشخیص زودهنگام، کنترل مناسب قند خون و مراقبت‌های منظم می‌تواند از بروز یا پیشرفت این عوارض جلوگیری کند. مشارکت فعال افراد دارای تشخیص دیابت در درمان و پیروی از توصیه‌های پزشک کلید موفقیت در مدیریت این بیماری است.
عوارض دیابت در زنان
دیابت در زنان علاوه‌بر عوارض عمومی، عوارض اختصاصی مرتبط با فعالیت جنسی، بارداری و تغییرات هورمونی دارد. زنان دارای تشخیص دیابت نیازمند مراقبت‌های ویژه‌ای هستند که باید جنبه‌های مختلف سلامت زنان را در نظر بگیرد.
عوارض عمومی دیابت در زنان
- عوارض قلبی-عروقی
- بیماری قلبی خطر حمله قلبی 3-7 برابر بیشتر از زنان بدون تشخیص دیابت؛
- سکته مغزی افزایش خطر تا 4 برابر؛
- بیماری عروق محیطی؛
- فشار خون بالا شایع‌تر از مردان دیابتی؛
- آترواسکلروز زودرس.
- عوارض کلیوی (نفروپاتی دیابتی)
- نارسایی کلیه پیشرفت سریع‌تر در زنان؛
- عفونت‌های مجاری ادراری مکرر؛
- پروتئین‌اوری؛
- فشار خون بالا ثانویه.
- عوارض چشمی (رتینوپاتی دیابتی)
- رتینوپاتی پیشرفت سریع‌تر در دوران بارداری؛
- کاتاراکت؛
- گلوکوم؛
- تغییرات بینایی در دوران قاعدگی.
- عوارض عصبی (نوروپاتی دیابتی)
- نوروپاتی محیطی درد و کرختی اندام‌ها؛
- نوروپاتی اتونوم اختلال در عملکرد اعضای داخلی؛
- گاستروپارزی بیشتر در زنان دیده می‌شود.
عوارض اختصاصی زنان
- اختلالات قاعدگی و تولیدمثلی
الف) اختلالات قاعدگی
قاعدگی نامنظم
- تاخیر در رسیدن به بلوغ؛
- چرخه‌های قاعدگی نامنظم؛
- قاعدگی سنگین یا طولانی.
یائسگی زودرس
- معمولا 4-5 سال زودتر از زنان سالم؛
- افزایش خطر پوکی استخوان؛
- تشدید عوارض قلبی-عروقی.
ب) سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
مقاومت به انسولین
- رابطه دوطرفه با دیابت نوع 2؛
- افزایش خطر دیابت بارداری.
برای آشنایی بیشتر با سندرم پلی کیستیک تخمدان در زنان دارای تشخیص دیابت می‌توانید به مقاله «سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) و ابتلا به دیابت» مراجعه کنید.
اختلالات هورمونی شامل
- افزایش آندروژن‌ها؛
- کرختی و ریزش مو؛
- آکنه.
- مشکلات باروری
الف) کاهش باروری
- مشکل در تخمک‌گذاری؛
- کیفیت پایین تخمک؛
- مشکلات لانه‌گزینی.
سقط مکرر
- خطر سقط 2-3 برابر بیشتر؛
- سقط‌های اوایل بارداری؛
- مرده‌زایی.
ب) مشکلات مرتبط با ART
- کاهش نرخ موفقیت IVF؛
- کیفیت پایین جنین؛
- نیاز به دوز بالاتر داروهای باروری.
عوارض دیابت بارداری
الف) دیابت بارداری (GDM)
عوامل خطر
- سابقه خانوادگی دیابت؛
- چاقی قبل از بارداری؛
- سن بالای 35 سال؛
- سابقه دیابت بارداری.
عوارض دیابت برای مادر
- پره‌اکلامپسی (مسمومیت بارداری)؛
- عفونت‌های مجاری ادراری؛
- پلی‌هیدرآمنیوس؛
- زایمان زودرس.
ب) عوارض دیابت بارداری برای جنین
ماکروزومی (macrosomia) یا جنین بزرگ
- وزن بالای 4 کیلو گرم؛
- مشکلات زایمان؛
- آسیب‌دیدگی مادر و جنین.
عیوب مادرزادی
- نقایص قلبی؛
- نقایص سیستم عصبی؛
- نقایص کلیوی.
عوارض متابولیک نوزاد
- هیپوگلایسمی؛
- هیپوکلسمی؛
- زردی.
دیابت در زنان نیازمند توجه ویژه به جنبه‌های تولیدمثلی، هورمونی و روانی-اجتماعی است. مدیریت مناسب دیابت در زنان باید شامل برنامه‌ریزی برای بارداری، مراقبت‌های ویژه دوران بارداری، توجه به تغییرات هورمونی و پیشگیری از عوارض اختصاصی زنان باشد. همکاری تیم درمانی متشکل از متخصص داخلی، زنان و زایمان، چشم‌پزشک، و مشاور تغذیه برای ارائه مراقبت جامع ضروری است.
بخش سوم: راهکارهای کاهش خطر عوارض
پیشگیری و کنترل عوارض دیابت نیازمند یک رویکرد جامع و همکاری فعال بیمار با تیم درمانی است.
- کنترل قند خون و فشار خون
- کنترل دقیق قند خون در مدیریت دیابت هدف اصلی حفظ سطح قند خون در محدوده طبیعی و مشخص شده توسط پزشک (معمولا A1C کمتر از 7% ) است. این شامل پایش منظم قند خون، مصرف صحیح داروها (انسولین یا داروهای خوراکی)، و رعایت برنامه غذایی و ورزشی است. برای آشنایی بیشتر با قند خون نرمال و نحوه تفسیر آزمایش قند خون اینجا کلیک کنید.
- کنترل فشار خون فشار خون بالا یکی از عوامل خطر اصلی برای بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و بیماری کلیوی در افراد دارای تشخیص دیابت است. فشار خون هدف افراد دارای تشخیص دیابت کمتر از 130/80 میلی‌متر جیوه است. کنترل فشار خون از طریق رژیم غذایی کم نمک، ورزش و در صورت نیاز، مصرف داروهای ضد فشار خون ضروری است. برای آشنایی بیشتر با کنترل فشار خون در افراد دارای تشخیص دیابت می‌توانید به مقاله «فشار خون بالا: علائم و دلایل» مراجعه کنید.
- تغذیه سالم و ورزش منظم
- تغذیه سالم رژیم غذایی می‌بایست بر پایه مصرف میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل، پروتئین‌های بدون چربی و چربی‌های سالم باشد. محدود کردن مصرف قندهای ساده، چربی‌های اشباع و ترانس و غذاهای فرآوری شده بسیار مهم است. مشورت با یک متخصص تغذیه می‌تواند در برنامه‌ریزی یک رژیم غذایی مناسب کمک‌کننده باشد. برای آشنایی بیشتر با انواع رژیم‌های غذایی می‌توانید به مقاله «انواع رژیم لاغری معروف دنیا: آشنایی با مزایا و معایب محبوب‌ترین رژیم‌های لاغری» مراجعه کنید؛
- ورزش منظم حداقل 150 دقیقه ورزش هوازی با شدت متوسط در هفته (مانند پیاده‌روی سریع، دوچرخه‌سواری، شنا) و 2-3 جلسه تمرینات قدرتی در هفته توصیه می‌شود. ورزش به کنترل قند خون، کاهش وزن، بهبود سلامت قلب و عروق و افزایش حساسیت به انسولین کمک می‌کند.
- قطع مصرف دخانیات
سیگار کشیدن به‌صورت چشمگیری خطر ابتلا به عوارض دیابت، به‌ویژه بیماری‌های قلبی و عروقی، سکته مغزی، بیماری کلیوی و مشکلات مرتبط با پای دیابتی را افزایش می‌دهد. ترک سیگار یکی از مهم‌ترین اقداماتی است که فرد دیابتی می‌تواند برای بهبود سلامت خود انجام دهد.
- مراقبت از پاها و پوست
- مراقبت روزانه از پاها هر روز پاها را برای بررسی هرگونه زخم، بریدگی، قرمزی، تاول یا عفونت بررسی کنید. پاها را با آب ولرم و صابون ملایم بشویید و به خوبی خشک کنید. از کرم مرطوب‌کننده برای جلوگیری از خشکی استفاده کنید اما بین انگشتان پا کرم نزنید؛
- کفش و جوراب مناسب همیشه کفش‌های راحت و اندازه بپوشید و از راه رفتن با پای برهنه خودداری کنید. جوراب‌های نخی تمیز و بدون درز بپوشید؛
- بررسی منظم پاها توسط پزشک در هر مراجعه به پزشک، پاها باید توسط پزشک معاینه شوند.
دیابت یک بیماری پیچیده است که در صورت عدم مدیریت صحیح می‌تواند عوارض جدی و تهدیدکننده‌ای برای سلامت ایجاد کند. درک و شناخت عوارض دیابت، نخستین قدم در مدیریت بهتر بیماری است. با آگاهی از عوارض کوتاه‌مدت مانند هایپوگلیسمی (افزایش شدید قند خون) و هایپرگلیسمی (افت شدید قند خون) و عوارض بلندمدت مانند رتینوپاتی، نفروپاتی، نوروپاتی و بیماری‌های قلبی-عروقی، افراد دارای تشخیص دیابت می‌توانند نقش فعال‌تری در حفظ سلامت خود ایفا کنند.
یک نظر
[…] کنترل قند خون و مقابله با دیابت است که برای افراد دارای دیابت نوع دو تجویز می‌شود. این دارو نقش بسیار مهمی در پیشگیری از […]