تاثیر مکمل‌های طبیعی بر کنترل قند خون
اختلال در کنترل قند خون یکی از مشکلات عمده سلامت، به‌ویژه برای افراد دارای تشخیص دیابت، است. دیابت، بیماری مزمنی که با افزایش سطح گلوکز (قند) خون مشخص می‌شود و طیف وسیعی از عوارض جدی را به همراه دارد، از جمله بیماری‌های قلبی و عروقی، آسیب به کلیه‌ها (نفروپاتی دیابتی)، آسیب به اعصاب (نوروپاتی دیابتی)، مشکلات بینایی (رتینوپاتی دیابتی) و زخم‌های دیابتی که ممکن است به قطع عضو منجر شوند. مدیریت صحیح قند خون برای جلوگیری از این عوارض و حفظ کیفیت زندگی افراد دارای تشخیص دیابت حیاتی است.
در کنار درمان‌های دارویی رایج و تغییرات سبک زندگی مانند رژیم غذایی سالم و ورزش منظم، بسیاری از افراد به دنبال راهکارهای طبیعی و مکمل‌ها برای بهبود کنترل قند خون خود هستند. این علاقه به مکمل‌های طبیعی از باور به فواید بالقوه آنها، عوارض جانبی کمتر نسبت به برخی داروها و یا تمایل به رویکردی جامع‌تر به سلامت ناشی می‌شود. اما سوال اصلی این است که این مکمل‌ها چقدر مؤثر هستند و شواهد علمی پشتوانه آنها چیست؟
در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی «نقش و اثربخشی مکمل‌های طبیعی رایج در کنترل قند خون» پرداخته شده است. ما به بررسی شواهد علمی موجود، مکانیسم‌های عمل احتمالی، دوزهای توصیه شده و مهم‌تر از همه، نکات احتیاطی و هشدارهای لازم برای انتخاب و مصرف ایمن و مؤثر این مکمل‌ها پرداخته‌ایم.
مکمل‌های گیاهی موثر بر قند خون
بسیاری از گیاهان دارویی از دیرباز در طب سنتی برای درمان بیماری‌های مختلف از جمله دیابت مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تحقیقات علمی مدرن نیز در حال بررسی و تأیید برخی از این خواص سنتی هستند. در این بخش به برخی از مهمترین گیاهان دارویی که در کنترل قند خون مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، می‌پردازیم:
الف. دارچین (Cinnamon)
دارچین ادویه‌ای محبوب است که از پوست درختان جنس Cinnamomum به‌دست می‌آید و به دلیل خواص بالقوه آن در بهبود متابولیسم قند خون مورد توجه زیادی قرار گرفته است.
- مکانیسم عمل دارچین مطالعات نشان داده‌اند که ترکیبات فعال موجود در دارچین، به‌ویژه پلی‌فنول‌ها (مانند متیل هیدروکسی کالسون یا MHCP) می‌توانند اثرات انسولین را تقلید کرده و حساسیت سلول‌ها به انسولین را افزایش دهند. این امر به سلول‌ها کمک می‌کند تا گلوکز بیشتری را از جریان خون جذب کرده و سطح قند خون را کاهش دهند. همچنین، دارچین ممکن است با مهار آنزیم‌هایی که کربوهیدرات‌ها را در دستگاه گوارش تجزیه می‌کنند، سرعت ورود قند به خون را کند کند؛
- شواهد علمی چندین مطالعه بالینی اثربخشی دارچین را در کاهش قند خون ناشتا و A1c (HbA1c) نشان داده‌اند. این کاهش معمولا متوسط است، اما در ترکیب با سایر مداخلات می‌تواند مفید باشد؛
- دوز متداول دوزهای متداول گزارش شده در مطالعات بین ۱ تا ۶ گرم در روز متغیر بوده است. این مقدار را می‌توان با اضافه کردن به غذاها، نوشیدنی‌ها یا به‌صورت مکمل مصرف کرد؛
- عوارض جانبی به‌طور کلی مصرف دارچین ایمن تلقی می‌شود، اما مصرف مقادیر بسیار زیاد، به‌ویژه از نوع کاسیا (Cassia cinnamon) که حاوی کومارین بیشتری است، می‌تواند برای کبد مضر باشد. عوارض جانبی نادر شامل تحریک معده، سوزش سر دل و واکنش‌های آلرژیک در افراد حساس می‌شود.
ب. شنبلیله (Fenugreek)
شنبلیله (نام علمی Trigonella foenum-graecum) گیاهی است که دانه‌های آن سرشار از فیبر محلول، به‌ویژه گالاکتومانان و استروئید ساپونین‌ها هستند که هر دو در کاهش قند خون نقش دارند.
- مکانیسم عمل فیبر محلول موجود در شنبلیله با ایجاد یک لایه ژلاتینی در روده جذب کربوهیدرات‌ها و قندها را کند می‌کند، که این امر منجر به کاهش افزایش ناگهانی قند خون پس از صرف غذا می‌شود. همچنین، ساپونین‌ها ممکن است با افزایش حساسیت به انسولین و کاهش تولید گلوکز در کبد به کنترل قند خون کمک کنند؛
- شواهد علمی مطالعات متعددی، به‌ویژه در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲، حاکی از تاثیر مثبت مصرف شنبلیله بر کاهش قند خون ناشتا، قند خون پس از غذا و HbA1c بوده‌اند. اثر بخشی شنبلیله در بهبود پروفایل چربی خون نیز گزارش شده است؛
- نکات مصرف دانه‌های شنبلیله را می‌توان به‌صورت خام، خیسانده شده، پودر شده یا به عنوان بخشی از غذاها مصرف کرد. مصرف حدود ۱۰ تا ۵۰ گرم دانه شنبلیله در روز نتایج مثبتی نشان داده است.
- عوارض جانبی شنبلیله ممکن است در برخی افراد باعث مشکلات گوارشی مانند نفخ، گاز و اسهال شود. همچنین، به دلیل خاصیت رقیق‌کنندگی خون می‌بایست در افراد دارای اختلالات انعقادی یا کسانی که داروهای ضدانعقاد مصرف می‌کنند، با احتیاط بیشتری استفاده شود.
پ. جینسینگ (Ginseng)
جینسینگ نامی کلی برای دسته‌ای از گیاهان ریشه‌دار است که عمدتا در آسیا و آمریکا یافت می‌شوند. شناخته‌شده‌ترین انواع آن شامل جینسینگ آسیایی (Panax ginseng) و جینسینگ آمریکایی (Panax quinquefolius) هستند.
- مکانیسم عمل ترکیبات فعال اصلی جینسینگ، به نام جینسنوزیدها (ginsenosides)، اثرات متنوعی بر متابولیسم گلوکز دارند. آنها می‌توانند سنتز و ترشح انسولین را تحریک کنند، حساسیت سلولی به انسولین را افزایش دهند، جذب گلوکز توسط سلول‌ها را بهبود بخشند و تولید گلوکز در کبد را کاهش دهند؛
- شواهد علمی مطالعات بالینی نشان داده‌اند که مصرف انواع جینسینگ، به‌ویژه جینسینگ آمریکایی، می‌تواند به کاهش قند خون ناشتا و قند خون پس از غذا کمک کند. برخی مطالعات همچنین اثربخشی آن را در بهبود HbA1c نشان داده‌اند.
- نکات مصرف دوزهای متداول جینسینگ متغیر است و به نوع و فرمولاسیون آن بستگی دارد. توصیه می‌شود از محصولات استاندارد شده استفاده شود؛
- عوارض جانبی جینسینگ به‌طور کلی ایمن تلقی می‌شود، اما ممکن است در برخی افراد عوارضی مانند بی‌خوابی، سردرد، تحریک‌پذیری و مشکلات گوارشی ایجاد کند. همچنین، با برخی داروها، از جمله داروهای ضد انعقاد، داروهای ضدافسردگی و داروهای دیابت تداخل دارد، بنابراین مصرف آن باید با نظر پزشک باشد. مصرف طولانی مدت و دوزهای بالای جینسینگ نیازمند نظارت پزشکی است.
ت. آلوئه ورا (Aloe Vera)
ژل استخراج شده از برگ‌های گیاه آلوئه ورا برای قرن‌ها به دلیل خواص دارویی‌اش، به‌ویژه در زمینه سلامت پوست، مورد استفاده قرار گرفته است. اما مصرف خوراکی آن نیز برای مدیریت قند خون مورد بررسی قرار گرفته است.
- مکانیسم عمل ترکیبات موجود در ژل آلوئه ورا، مانند گلیکوزیدها و پلی‌ساکاریدها، ممکن است با افزایش جذب گلوکز توسط سلول‌ها، کاهش تولید گلوکز در کبد و یا بهبود عملکرد سلول‌های بتا در پانکراس (که انسولین تولید می‌کنند) به کاهش قند خون کمک کنند. همچنین، کاهش التهاب و استرس اکسیداتیو نیز می‌تواند نقش داشته باشد؛
- شواهد علمی برخی مطالعات بالینی و گزارش‌های موردی، کاهش قابل‌توجه در قند خون ناشتا و HbA1c افرادی که ژل آلوئه ورا را به‌صورت خوراکی مصرف کرده‌اند، نشان داده‌اند؛
- نکات مصرف برای اثربخشی، مصرف ژل خوراکی آلوئه ورا توصیه می‌شود. توجه داشته باشید که استفاده موضعی آلوئه ورا بر روی پوست، اثری بر قند خون ندارد؛
- عوارض جانبی مهمترین عارضه جانبی مصرف خوراکی آلوئه ورا، به‌ویژه در دوزهای بالا یا در صورت مصرف لاتکس (لایه زرد رنگ بین پوست و ژل)، اثرات ملین است که می‌تواند منجر به اسهال، گرفتگی شکم و از دست دادن الکترولیت‌ها شود. همچنین، ممکن است با برخی داروها تداخل داشته باشد. هنگام مصرف خوراکی باید از دوزهای مجاز و محصولات مطمئن و تصفیه شده استفاده شود و حتماً با پزشک مشورت گردد.
ث. خرفه (Purslane)
خرفه (نام علمی: Portulaca oleracea)، یک گیاه علفی است که در بسیاری از مناطق جهان یافت می‌شود و به عنوان سبزی یا علف هرز شناخته می‌شود. دانه‌ها و برگ‌های آن حاوی ترکیبات مفیدی هستند.
- مکانیسم عمل خرفه حاوی اسیدهای چرب امگا-۳، آنتی‌اکسیدان‌ها و فیبر است. تصور می‌شود که اسیدهای چرب امگا-۳ می‌توانند به بهبود حساسیت به انسولین و کاهش التهاب کمک کنند. همچنین، برخی ترکیبات موجود در خرفه ممکن است در مهار آنزیم‌های دخیل در متابولیسم کربوهیدرات نقش داشته باشند؛
- شواهد علمی برخی مطالعات، به‌ویژه مطالعات ایرانی، نشان داده‌اند که مصرف بذر خرفه یا عصاره آن ممکن است باعث کاهش قند خون ناشتا و بهبود پروفایل چربی خون شود. بااین حال، شواهد علمی در مقایسه با سایر مکمل‌ها مانند دارچین و شنبلیله کمتر گسترده و قوی است؛
- نکات مصرف خرفه به‌صورت خام در سالادها یا پخته شده مصرف می‌شود. دانه‌های آن نیز قابل استفاده است.
- عوارض جانبی خرفه به‌طور کلی ایمن تلقی می‌شود، اما به دلیل داشتن اگزالات، در افرادی که مستعد سنگ کلیه هستند، می‌بایست با احتیاط مصرف شود.
تاثیر ویتامین‌ها و مواد معدنی بر کنترل قند خون
علاوه‌بر گیاهان دارویی، برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی نیز نقش مهمی در تنظیم متابولیسم قند خون ایفا می‌کنند و کمبود آنها می‌تواند بر کنترل دیابت تاثیر بگذارد.
کروم (Chromium)
کروم یک ماده معدنی کمیاب است که به‌عنوان «عامل تحمل گلوکز (glucose tolerance factor)» عمل می‌کند و در متابولیسم کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و پروتئین‌ها نقش دارد.
- مکانیسم عمل کروم جزء اصلی ترکیبی به نام کرومومودولین است که به گیرنده‌های انسولین روی غشای سلولی متصل شده و حساسیت سلولی به انسولین را افزایش می‌دهد. این بدان معناست که سلول‌ها با مقادیر کمتری انسولین قادر به جذب گلوکز از خون خواهند بود؛
- شواهد علمی مطالعات متعددی نشان داده‌اند که مکمل‌یاری با کروم می‌تواند به بهبود کنترل قند خون، کاهش قند خون ناشتا و HbA1c ، به‌ویژه در افرادی که دچار کمبود کروم هستند یا دیابت نوع ۲ دارند، کمک کند. با این حال، نتایج مطالعات کاملا یکپارچه نیستند و میزان اثربخشی ممکن است از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد؛
- دوز توصیه‌شده دوزهای معمول در مطالعات بین ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ میکروگرم در روز بوده است؛
- منابع غذایی کروم به‌طور طبیعی در غذاهایی مانند بروکلی، سیب‌زمینی، غلات کامل، گوشت و پنیر یافت می‌شود؛
- عوارض جانبی کروم در دوزهای توصیه شده معمولا ایمن است، اما دوزهای بسیار بالا ممکن است عوارض جانبی مانند سردرد، تهوع و مشکلات پوستی ایجاد کنند.
منیزیم (Magnesium)
منیزیم یک ماده معدنی ضروری است که در بیش از ۳۰۰ واکنش بیوشیمیایی در بدن نقش دارد، از جمله آنهایی که مربوط به متابولیسم گلوکز و عملکرد انسولین هستند.
- مکانیسم عمل منیزیم به‌عنوان یک کوفاکتور برای بسیاری از آنزیم‌های دخیل در مسیرهای متابولیسم گلوکز عمل می‌کند. همچنین، می‌تواند به افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین کمک کرده و از استرس اکسیداتیو و التهاب که در دیابت نقش دارند، بکاهد؛
- شواهد علمی کمبود منیزیم در افراد دارای تشخیص دیابت، به‌ویژه دیابت نوع ۲، شایع است و با مقاومت به انسولین و کنترل ضعیف قند خون مرتبط دانسته شده است. تکمیل منیزیم ممکن است به بهبود شاخص‌های کنترل قند خون در این افراد کمک کند، به ویژه اگر دچار کمبود باشند؛
- دوز توصیه‌شده میزان توصیه شده روزانه منیزیم متفاوت است، اما در مطالعات برای دیابت، دوزهای بین ۲۴ تا ۳۶۵ میلی گرم در روز (معمولا به‌صورت سیترات یا گلیسینات منیزیم) استفاده شده است؛
- منابع غذایی منابع خوب منیزیم شامل سبزیجات برگ سبز تیره (مانند اسفناج)، مغزها (مانند بادام و گردو)، دانه‌ها، غلات کامل، حبوبات و شکلات تلخ هستند؛
- عوارض جانبی مصرف زیاد مکمل‌های منیزیم (به ویژه اکسید منیزیم) می‌تواند باعث اسهال، تهوع و گرفتگی شکم شود. افراد مبتلا به نارسایی کلیوی باید در مصرف مکمل‌های منیزیم احتیاط کنند.
ویتامین D
ویتامین D، که با عنوان «ویتامین نور خورشید» نیز شناخته می‌شود، برای سلامت استخوان‌ها حیاتی است، اما تحقیقات جدیدتر نقش آن را در تنظیم سیستم ایمنی و متابولیسم قند خون نیز آشکار کرده‌اند.
- مکانیسم عمل گیرنده‌های ویتامین D در سلول‌های بتا پانکراس و سلول‌های عضلانی و چربی یافت می‌شوند. ویتامین D ممکن است ترشح انسولین را بهبود بخشد، حساسیت به انسولین را در بافت‌های محیطی افزایش دهد و التهاب را کاهش دهد، که همگی در کنترل قند خون نقش دارند؛
- شواهد علمی بر اساس برخی مطالعات، بهبود سطح ویتامین D در افرادی که دچار کمبود این ویتامین هستند، می‌تواند به بهبود کنترل قند خون و کاهش خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ و عوارض آن کمک کند. با این حال، شواهد قطعی و نتایج یکپارچه هنوز در حال بررسی است و همه مطالعات نتایج مثبت یکسانی را نشان نداده‌اند؛
- دوز توصیه‌شده میزان توصیه شده روزانه ویتامین D متفاوت است (معمولا بین ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ واحد)، اما برای افراد دارای تشخیص دیابت و کمبود ویتامین D پزشک ممکن است دوزهای بالاتری را تجویز کند؛
- منابع غذایی منابع غذایی ویتامین D شامل ماهی‌های چرب (مانند سالمون و ساردین)، زرده تخم مرغ و غذاهای غنی شده (مانند شیر و غلات صبحانه) هستند. نور خورشید نیز منبع اصلی تولید ویتامین D در بدن است؛
- عوارض جانبی ویتامین D محلول در چربی است و مصرف دوزهای بسیار بالا و طولانی مدت آن می‌تواند سمی باشد و منجر به هایپرکلسمی (افزایش کلسیم خون)، تهوع، استفراغ و مشکلات کلیوی شود.
پروبیوتیک‌ها و فیبرها
تغییرات در میکروبیوتای روده (باکتری‌های ساکن در دستگاه گوارش) و مصرف ناکافی فیبر غذایی با افزایش مقاومت به انسولین و کنترل ضعیف قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت مرتبط است.
- پروبیوتیک‌ها این‌ها باکتری‌های زنده‌ای هستند که در صورت مصرف کافی، فوایدی برای سلامت میزبان دارند. پروبیوتیک‌ها می‌توانند با بهبود سلامت روده، کاهش التهاب و تنظیم متابولیسم گلوکز، به‌طور غیرمستقیم بر کنترل قند خون تأثیر بگذارند. برخی سویه‌های خاص پروبیوتیک، مانند Lactobacillus و Bifidobacterium، در مطالعات نتایج امیدوارکننده‌ای را در کاهش قند خون ناشتا و HbA1c نشان داده‌اند.
- فیبرها فیبرهای غذایی، به‌ویژه فیبرهای محلول (موجود در جو دوسر، حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات)، با کند کردن جذب قند، بهبود حساسیت به انسولین و کاهش کلسترول به مدیریت قند خون کمک می‌کنند. مصرف کافی فیبر (۲۵-۳۰ گرم در روز) بخش مهمی از رژیم غذایی سالم برای دیابتی‌هاست. مکمل‌های فیبری مانند پسیلیوم (Psyllium) نیز می‌توانند مفید باشند.
نکات مهم و هشدارها
در حالی که مکمل‌های طبیعی می‌توانند بخشی از یک رویکرد جامع به سلامت و مدیریت دیابت باشند، لازم است با آگاهی و احتیاط فراوان از آنها استفاده کرد.
- مکمل‌ها جایگزین داروهای دیابت نیستند مهمترین نکته این است که هیچ مکملی نباید به‌عنوان جایگزین داروهای تجویزی پزشک (مانند متفورمین، انسولین، سولفونیل اوره‌ها و غیره) در نظر گرفته شود. این مکمل‌ها فقط باید به عنوان درمان کمکی و تحت نظر و صلاحدید پزشک مصرف شوند. قطع یا کاهش دوز داروهای دیابت بدون مشورت پزشک می‌تواند بسیار خطرناک باشد؛
- تداخلات دارویی و اثرات جانبی بسیاری از مکمل‌های طبیعی می‌توانند با داروهای رقیق‌کننده خون، داروهای فشار خون، داروهای ضد افسردگی و سایر داروها تداخل داشته باشند. همچنین، مصرف دوزهای بالای برخی مکمل‌ها می‌تواند منجر به عوارض جانبی جدی شود. به‌عنوان مثال، دارچین کاسیا با کومارین بالا می‌تواند مضر باشد، شنبلیله ممکن است اثرات ضد انعقادی داشته باشد و جینسینگ با داروهای خاصی تداخل دارد؛
- کیفیت و خلوص محصولات بازار مکمل‌ها اغلب بدون نظارت کافی فعالیت می‌کند. بنابراین، اطمینان از کیفیت، خلوص و دوز صحیح محصولات بسیار مهم است. انتخاب برندهای معتبر و محصولات استاندارد شده توصیه می‌شود؛
- مشورت با پزشک توصیه اکید می‌شود که قبل از شروع مصرف هرگونه مکمل جدید با پزشک، متخصص تغذیه یا داروساز مشورت شود. این امر به‌ویژه برای افراد باردار، شیرده، کودکان، سالمندان، و کسانی که بیماری‌های زمینه‌ای دیگری دارند (مانند بیماری کلیوی، کبدی، قلبی یا اختلالات انعقادی) یا داروهای دیگری مصرف می‌کنند، حیاتی است. پزشک می‌تواند با در نظر گرفتن وضعیت سلامتی فرد، داروها و نیازهای تغذیه‌ای، بهترین راهنمایی را ارائه دهد؛
- پاسخ فردی اثربخشی مکمل‌های طبیعی می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد. عوامل ژنتیکی، وضعیت سلامتی، رژیم غذایی و سبک زندگی بر نحوه پاسخ بدن به مکمل‌ها تأثیر می‌گذارند.
کمبود چه ویتامینی باعث بالا رفتن قند خون می‌شود؟
کمبود برخی ویتامین‌ها می‌تواند نقش مهمی در افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) ایفا کند. تحقیقات نشان داده‌اند که کمبود ویتامین‌های زیر با اختلال در متابولیسم گلوکز و کاهش مقاومت انسولینی مرتبط است:
- ویتامین D
اهمیت ویتامین D در تنظیم عملکرد سلول‌های بتای پانکراس و حساسیت بافت‌ها به انسولین نقش دارد؛
نتیجه کمبود مطالعات ارتباط مستقیمی بین سطح پایین ویتامین D و افزایش خطر دیابت نوع 2 و مقاومت به انسولین گزارش کرده‌اند (منبع).
- ویتامین B1 تیامین
اهمیت در متابولیسم کربوهیدرات‌ها ضروری است؛
نتیجه کمبود کمبود B1 با عوارض افزایش قند خون و آسیب‌های عصبی در دیابتی‌ها مرتبط است (منبع).
- ویتامین B6 تیامین
اهمیت در تبدیل گلوکوژنز و متابولیسم آمینواسیدها کاربرد دارد؛
نتیجه کمبود کاهش B6 با اختلال در تولید گلوکز کبدی و افزایش قند خون مرتبط بوده است (منبع).
- ویتامین B12
اهمیت نقش کلیدی در سلامت عصبی و تولید کاروانترنسولین (نوعی پروتئین حمل‌کننده گلوکز) دارد؛
نتیجه کمبود مصرف طولانی‌مدت متورفین (قرص دیابت) با کمبود B12 مرتبط بوده و می‌تواند قند خون را تحت تاثیر قرار دهد (منبع).
- ویتامین C
اهمیت آنتی‌اکسیدانی مهم که به کاهش استرس اکسیداتیو در دیابت کمک می‌کند؛
نتیجه کمبود سطوح پایین ویتامین C با افزایش آسیب به سلول‌های تولیدکننده انسولین همراه بوده است (منبع).
جمع‌بندی
باتوجه به شواهد علمی موجود، مکمل‌های طبیعی متعددی پتانسیل بهبود کنترل قند خون را دارند. گیاهانی مانند دارچین، شنبلیله و جینسینگ، و همچنین مواد معدنی مانند کروم و منیزیم، خواص قابل توجهی را در این زمینه نشان داده‌اند. این مکمل‌ها عمدتا از طریق افزایش حساسیت به انسولین، بهبود ترشح انسولین یا کند کردن جذب کربوهیدرات‌ها عمل می‌کنند.
بااین حال، لازم است تاکید شود که این یافته‌ها بیشتر بر پایه مطالعات اولیه، مطالعات حیوانی و مطالعات بالینی با حجم نمونه محدود استوار هستند و تحقیقات بیشتری برای تایید قطعی اثربخشی و ایمنی طولانی مدت آنها در جمعیت‌های بزرگتر مورد نیاز است.
مهمترین اصل در استفاده از مکمل‌های طبیعی، اتخاذ رویکردی محتاطانه و مسئولانه است. انتخاب و مصرف آنها باید همواره تحت نظر و با مشورت متخصصان سلامت صورت گیرد. مکمل‌ها باید به عنوان بخشی از یک برنامه جامع شامل رژیم غذایی متعادل، فعالیت بدنی منظم و پایبندی به درمان‌های پزشکی در نظر گرفته شوند، نه به عنوان جایگزین آنها. با پیروی از این اصول، می‌توان از مزایای بالقوه مکمل‌های طبیعی بهره‌مند شد و در عین حال، خطرات احتمالی را به حداقل رساند.
کمبود چه ویتامینی باعث بالا رفتن قند خون می‌شود؟
مهمترین کمبود ویتامینی که در افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) نقش دارد، کمبود ویتامین D است. اما علاوه‌بر آن، کمبود برخی از ویتامین‌های گروه B و ویتامین C نیز می‌تواند متابولیسم گلوکز و عملکرد انسولین را مختل کند:
۱. ویتامین D
- نقش در:
افزایش حساسیت بافت‌ها به انسولین؛
حمایت از تولید و ترشح بهینه انسولین از سلول‌های بتا در پانکراس.
- نتیجه کمبود ویتامین D:
افزایش مقاومت به انسولین؛
خطر بالاتر ابتلا به دیابت نوع
۲. تیامین (ویتامین B1)
- نقش در
متابولیسم کربوهیدرات‌ها و چرخه انرژی سلولی.
- نتیجه کمبود:
اختلال در سوخت‌وساز گلوکز؛
امکان افزایش قند خون و آسیب عصبی.
۳. ویتامین B6
- نقش در:
تبدیل آمینواسیدها و گلوکونئوژنز (تولید گلوکز در کبد).
- نتیجه کمبود:
اختلال در تنظیم سطح گلوکز.
۴. ویتامین B12
- نقش در:
سلامت اعصاب و متابولیسم هموگلوبین و انتقال‌دهنده‌های گلوکز .
- نتیجه کمبود:
به‌ویژه در کسانی که متفورمین مصرف می‌کنند با کاهش ترشح انسولین و تشدید مقاومت انسولینی همراه است.
۵. ویتامین C
- نقش در:
آنتی‌اکسیدان قوی، کاهش استرس اکسیداتیو روی سلول‌های بتا.
- نتیجه کمبود:
افزایش آسیب اکسیداتیو و تضعیف ترشح انسولین.
برای پیشگیری و جبران این کمبودها توصیه می‌شود:
- با پزشک یا کارشناس تغذیه مشورت کنید تا سطح سرمی ویتامین‌ها بررسی شود؛
- در صورت نیاز مکمل مناسب مصرف شود؛
- از منابع غذایی غنی استفاده شود:
ویتامین D نور خورشید، ماهی‌های چرب (سالمون، ماهی تن)، زرده تخم‌مرغ؛
گروه B غلات کامل، نخود و حبوبات، گوشت و محصولات لبنی؛
ویتامین C مرکبات، کیوی، فلفل دلمه‌ای.
بهترین پروتئین برای افراد دیابتی
در افراد دیابتی، انتخاب مناسب پروتئین می‌تواند به کنترل قند خون، کاهش اشتها، حفظ توده‌ی عضلانی و بهبود متابولیسم کمک کند. در ادامه بهترین منابع پروتئینی را در دو دسته‌ی حیوانی و گیاهی برای افراد دیابتی اشاره شده است.
۱. منابع پروتئینی حیوانی
ماهی‌های چرب (سالمون، ساردین، قزل‌آلا) حاوی امگا-۳ که به کاهش التهاب و بهبود حساسیت انسولینی کمک می‌کند؛
مرغ و بوقلمون بدون پوست (پروتئین بالا و چربی اشباع کم)؛
تخم‌مرغ کامل (سرشار از آمینواسیدهای ضروری و ویتامین‌های گروهB )؛
لبنیات کم‌چرب (ماست یونانی، پنیر کم‌چرب، شیر کم‌چرب): حاوی کازئین و پروتئین وی که اثر گلیسمی بسیار پایینی دارد.
- منابع پروتئینی گیاهی
حبوبات (عدس، نخود، لوبیا سیاه) علاوه‌بر پروتئین، فیبر بالایی دارند که جذب گلوکز را آهسته می‌کند؛
سویا و مشتقات آن (توفو، تمپه، شیر سویا) پروتئین کاملا کامل با شاخص گلیسمی پایین؛
مغزدانه‌ها و دانه‌ها (بادام، گردو، تخم کتان، تخم چیا) چربی‌های مفید و فیبر همراه پروتئین؛
پروتئین پودر گیاهی (پروتئین نخود، برنج قهوه‌ای) مناسب برای تکمیل نیاز روزانه، بدون شکر افزوده .
- مکمل‌های پروتئینی
پروتئین وی ایزوله جذب سریع، فاقد لاکتوز و قند (Glycemic Index صفر)؛
پروتئین کازئین جذب آرام، مناسب قبل خواب برای ترمیم عضلات؛
پروتئین گیاهی مخلوط ترکیبی از نخود، عدس و برنج که پروفایل آمینواسیدی کاملی دارد.
آیا قرص آهن قند خون را بالا می‌برد؟
خیر، مصرف متعارف قرص آهن در افراد دچار کم‌خونی فقر آهن به‌طور مستقیم قند خون را بالا نمی‌برد.
با این حال نکات زیر را در نظر داشته باشید:
- کم‌خونی فقر آهن و HbA1c
در کم‌خونی، طول عمر گلبول‌های قرمز افزایش می‌یابد و ممکن است مقدار HbA1c (قند متصل به هموگلوبین) به‌صورت کاذب بالا یا پایین گزارش شود. با اصلاح کم‌خونی و مصرف قرص آهن، معمولا HbA1c به عدد واقعی خود نزدیک‌تر می‌شود، اما این به معنی افزایش واقعی قند خون نیست.
- آهن و حساسیت به انسولین
ذخایر زیاد آهن در بدن (مانند هموکروماتوز ارثی یا تزریق مکرر خون) می‌تواند استرس اکسیداتیو و التهاب را افزایش دهد و در درازمدت به کاهش حساسیت به انسولین و بالا رفتن قند خون منجر شود. بااین وجود، دوزهای درمانی قرص آهن در فردی که کم‌خونی دارد، معمولا تا زمانی که ذخایر آهن به سطح نرمال برگردد، چنین تاثیری ندارد.
در مجموع، قرص آهن به خودی خود قند خون را بالا نمی‌برد، بلکه اصلاح کم‌خونی می‌تواند به نتایج واقعی‌تر در اندازه‌گیری قندهای خونی (به‌ویژه HbA1c) کمک کند.
منابع علمی
- Davis, J. D., et al. (2016). Herbal Medicine: Biomolecular and Clinical Aspects (4th ed.). CRC Press.
- Ranasinghe, P., et al. (2012). Effects of fenugreek on lipid profile and glycemic control in patients with type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. Journal of Diabetes & Metabolic Disorders, 11(1), 23.
- Singh, D., et al. (2014). Fenugreek: A Review on its Nutraceutical Properties and Utilization in Diet. Journal of Pharmacognosy and Phytochemistry, 3(3), 35-41.
- Lee, Y. S. (2009). Ginseng and diabetes: a review on clinical trials. Journal of Ginseng Research, 33(4), 311-318.
- Soliman, G. A. (2019). Effect of Aloe Vera on Glycemic Control and Lipid Profile in Patients with Type 2 Diabetes Mellitus: A Systematic Review and Meta-Analysis. Journal of the American College of Nutrition, 38(6), 531-544.
- Sharma, S., et al. (2011). Purslane (Portulaca oleracea): A highly nutritious food source for the 21st century. Journal of Environmental Science and Engineering, 5(1), 51-57.
- Vincent, J. B. (2000). Mechanisms of chromium and insulin action. Journal of the American College of Nutrition, 19(4), 437S-440S.
- Lawn, K., et al. (2017). Magnesium and Diabetes. Nutrients, 9(12), 1337.
- Al-Dolat, W. A., et al. (2019). Vitamin D and type 2 diabetes mellitus: A systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. International Journal of Endocrinology, 2019, 5956387.
