سرطان پانکراس (Pancreatic cancer) و دیابت: علائم، درمان‌ها و پیشگیری
سرطان پانکراس یکی از کشنده‌ترین انواع سرطان‌ها در سراسر جهان است و متاسفانه، در بسیاری از موارد، در مراحل پیشرفته تشخیص داده می‌شود. تاخیر در تشخیص سرطان پانکراس عمدتا به دلیل ماهیت مبهم و خفیف علائم آن در مراحل اولیه بیماری است. پانکراس، که غده‌ای در پشت معده قرار دارد، نقش حیاتی در هضم غذا و تولید هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون ایفا می‌کند. از آنجاکه پانکراس در عمق شکم قرار دارد، تومورهای اولیه اغلب بدون ایجاد درد یا ناراحتی قابل‌توجه رشد می‌کنند. این امر باعث می‌شود که بیماران علائم را نادیده بگیرند یا آنها را با مشکلات گوارشی معمول اشتباه بگیرند. درک دقیق علائم سرطان پستان یا همان Pancreatis Cancer، هم در مراحل اولیه و هم در مراحل پیشرفته، برای تشخیص به موقع و افزایش شانس موفقیت درمان بسیار حائز اهمیت است. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی علائم سرطان پستان و درمان‌ها و پیشگیری از آن پرداخته شده است.
سرطان پانکراس چیست؟
سرطان پانکراس یا سرطان لوزالمعده، یکی از انواع سرطان‌های دستگاه گوارش است که از سلول‌های موجود در لوزالمعد یا پانکراس منشا می‌گیرد. لوزالمعده، که در زبان علمی به آن پانکراس گفته می‌شود، غده‌ای دراز و نازک است که در قسمت پشت معده و در عمق شکم قرار دارد. این عضو حیاتی دو وظیفه اصلی را بر عهده دارد:
- ترشح آنزیم‌های گوارشی پانکراس آنزیم‌هایی را ترشح می‌کند که به هضم چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها در روده کوچک کمک می‌کنند؛
- تنظیم قند خون پانکراس هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون را تولید می‌کند که نقش کلیدی در حفظ سطح طبیعی قند خون در بدن دارند.
سرطان پانکراس اغلب در مراحل اولیه بدون علامت است و به همین دلیل تشخیص آن در مراحل پیشرفته صورت می‌گیرد که درمان را دشوارتر می‌کند. این بیماری به طور کلی پیش‌آگهی ضعیفی دارد، اما پیشرفت‌های پزشکی در تشخیص و درمان، امید به بهبود نتایج را افزایش داده است.
علائم شایع سرطان پانکراس
علائم سرطان پانکراس به مکان تومور در پانکراس و میزان گسترش آن بستگی دارد. بسیاری از این علائم غیر اختصاصی هستند و می‌توانند با بیماری‌های دیگر نیز همراه باشند، به همین دلیل تشخیص زودهنگام سرطان پانکراس چالش‌برانگیز است. بااین حال، در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر، به‌ویژه اگر مداوم باشند، مراجعه به پزشک ضروری است:
- زردی پوست و چشم‌ها (یرقان) این یکی از شایع‌ترین و قابل‌توجه‌ترین علائم است، به‌ویژه اگر تومور در قسمت بالایی پانکراس ایجاد شده باشد. در این حالت تومور می‌تواند مجرای صفراوی مشترک را که از پانکراس عبور می‌کند، مسدود کند. انسداد مجرای صفراوی مانع از رسیدن صفرا از کبد به روده کوچک می‌شود. صفرا حاوی بیلی روبین است که به رنگدانه زرد در خون و پوست تبدیل می‌شود. تجمع بیلی روبین در خون منجر به زرد شدن پوست، سفیدی چشم و گاهی خارش شدید پوست می‌شود. ادرار نیز ممکن است تیره‌تر و مدفوع روشن‌تر و خاکستری رنگ شود؛
- درد شکمی که به پشت منتشر می‌شود درد شکم، به‌ویژه درد در قسمت بالای شکم یا ناحیه اپی‌گاستر، یکی دیگر از علائم رایج است. این درد ممکن است به‌طور مداوم احساس شود یا به‌صورت دوره‌ای باشد. اغلب، این درد با خوردن غذا تشدید شده و با خم شدن به جلو یا دراز کشیدن کاهش می‌یابد. انتشار درد به ناحیه پشت، به دلیل نزدیکی پانکراس به عصب‌های ستون فقرات، اتفاق می‌افتد. شدت و محل دقیق درد می‌تواند بسته به محل تومور متفاوت باشد؛
- کاهش وزن ناخواسته کاهش وزن قابل‌توجه بدون تلاش آگاهانه برای لاغر شدن، یکی از علائم هشداردهنده سرطان پانکراس است. این کاهش وزن می‌تواند ناشی از چندین عامل باشد:
- بی‌اشتهایی کاهش اشتها و احساس سیری زودرس؛
- مشکلات گوارشی تومور ممکن است بر تولید آنزیم‌های گوارشی تاثیر گذاشته و جذب مواد مغذی را مختل کند؛
- اثرات متابولیکی سرطان سلول‌های سرطانی انرژی زیادی مصرف می‌کنند و ممکن است باعث افزایش سوخت و ساز بدن شوند.
- بی‌اشتهایی احساس عدم تمایل به غذا خوردن یا احساس سیری سریع پس از شروع خوردن می‌تواند نشانه‌ای از بیماری باشد. این حالت همراه با کاهش وزن، وضعیت تغذیه فرد را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.
- تغییر در عادات روده‌ای
- تغییر رنگ مدفوع (روشن یا خاکستری) همانطور که در مورد زردی ذکر شد، انسداد مجاری صفراوی منجر به کاهش یا عدم وجود صفرا در روده کوچک می‌شود. صفرا به مدفوع رنگ قهوه‌ای می‌دهد، بنابراین انسداد باعث می‌شود مدفوع رنگ روشن، خاکستری یا گچی به خود بگیرد؛
- اسهال یا یبوست برخی افراد دارای تشخیص سرطان پانکراس ممکن است دچار اسهال یا یبوست شوند، به‌ویژه اگر پانکراس نتواند آنزیم‌های گوارشی کافی برای هضم غذا تولید کند. این وضعیت به سوءجذب مواد مغذی منجر می‌شود.
- احساس خستگی و ضعف کاهش وزن، عدم تحمل غذا و اثرات سیستمیک سرطان می‌تواند منجر به احساس خستگی مداوم و کاهش سطح انرژی شود؛
- قند خون بالا یا دیابت پانکراس نقش مهمی در تولید انسولین برای تنظیم قند خون دارد. وجود تومور در پانکراس می‌تواند به سلول‌های تولیدکننده انسولین آسیب برساند و منجر به بروز دیابت یا تشدید دیابت موجود (دیابت نوع 1 یا دیابت نوع 2) شود. قند خون بالا یا دیابت یکی از علائم اولیه و گاهی تنها علامت سرطان پانکراس، به‌ویژه در افراد مسن‌تر، است؛
- خارش پوست اگر تومور مجرای صفراوی را مسدود کند، بیلی روبین در خون تجمع یافته و می‌تواند باعث خارش شدید پوست شود.
عوامل خطر سرطان پانکراس
عوامل خطر، شرایط یا ویژگی‌هایی هستند که احتمال ابتلا به یک بیماری را افزایش می‌دهند. در مورد سرطان پانکراس، برخی از عوامل خطر قابل کنترل و برخی دیگر غیرقابل کنترل هستند. مهمترین عوامل خطر سرطان پانکراس عبارتند از:
- سن بالاتر از ۵۵ سال خطر ابتلا به سرطان پانکراس با افزایش سن به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. بیشتر موارد سرطان پانکراس در افراد بالای ۶۵ سال تشخیص داده می‌شوند؛
- سیگار کشیدن سیگار کشیدن یکی از قوی‌ترین و مهمترین عوامل خطر قابل کنترل سرطان پانکراس است. مواد شیمیایی موجود در دود سیگار می‌توانند به سلول‌های پانکراس آسیب رسانده و منجر به ابتلا به سرطان شوند. مطالعات نشان داده‌اند که افراد سیگاری تا دو برابر بیشتر از افراد غیر سیگاری در معرض خطر ابتلا به سرطان پانکراس قرار دارند؛
- چاقی و رژیم غذایی ناسالم اضافه وزن یا چاقی، به‌ویژه چربی تجمع یافته در ناحیه شکم (به‌عنوان مثال، شکم کورتیزولی)، با افزایش خطر سرطان پانکراس مرتبط است. رژیم غذایی سرشار از چربی‌های اشباع، گوشت قرمز و غذاهای فرآوری شده و همچنین کمبود میوه و سبزیجات، می‌تواند خطر را افزایش دهد؛
- سابقه خانوادگی سرطان پانکراس اگر یکی از اعضای نزدیک خانواده (والدین، خواهر و برادر، فرزند) به سرطان پانکراس مبتلا شده باشد، خطر ابتلا برای شما افزایش می‌یابد. این ممکن است به دلیل عوامل ژنتیکی مشترک باشد؛
- جهش‌های ژنتیکی ارثی برخی جهش‌های ژنتیکی که از والدین به ارث می‌رسند، مانند جهش در ژن‌های BRCA1 و BRCA2 (که با سرطان سینه و تخمدان نیز مرتبط هستند)، یا سندرم‌هایی مانند سندرم لینچ یا سندرم پوتز-جگرز، خطر ابتلا به سرطان پانکراس را افزایش می‌دهند؛
- سابقه طولانی ابتلا به دیابت دیابت، به‌ویژه دیابت نوع ۲ که برای سال‌ها ادامه داشته باشد، با افزایش خطر سرطان پانکراس مرتبط است. این ارتباط پیچیده است و ممکن است دیابت هم یک عامل خطر باشد و هم در برخی موارد، اولین علامت سرطان پانکراس. برای آشنایی بیشتر با ارتباط میان قند خون و سرطان می‌توانید به نوشتار «دیابت و سرطان: آیا افت قند خون و سرطان ارتباط دارد؟» مراجعه کنید؛
- پانکراتیت مزمن التهاب مزمن پانکراس (پانکراتیت مزمن) که اغلب ناشی از مصرف طولانی‌مدت الکل است، خطر ابتلا به سرطان پانکراس را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد. بافت ملتهب و آسیب‌دیده در طول زمان می‌تواند مستعد تغییرات سرطانی شود؛
- مصرف طولانی‌مدت الکل مصرف زیاد و طولانی‌مدت الکل عامل اصلی پانکراتیت مزمن است و به طور غیرمستقیم خطر سرطان پانکراس را افزایش می‌دهد؛
- سن و نژاد همانطورکه پیش از این مطرح شد، سن عامل مهمی در ابتلا به سرطان پانکراس است. همچنین، برخی مطالعات نشان داده‌اند که افراد سیاه‌پوست نسبت به سفیدپوستان، شیوع بیشتری از سرطان پانکراس دارند؛
- عفونت هلیکوباکتر پیلوری مطالعات گوناگونی در حال بررسی ارتباط بین عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری (عامل زخم معده) و افزایش خطر سرطان پانکراس هستند، اما این ارتباط هنوز قطعی نیست.
روش‌های تشخیص سرطان پانکراس
تشخیص زودهنگام سرطان پانکراس به دلیل پنهان بودن علائم و نزدیکی آن به سایر اندام‌ها چالش‌برانگیز است. اغلب، زمانی که علائم ظاهر می‌شوند، بیماری به مراحل پیشرفته‌تری رسیده است. تشخیص قطعی سرطان پانکراس نیازمند ترکیبی از روش‌هاست که در ادامه به بررسی آنها پرداخته شده است.
- آزمایش‌های خون
- شمارش کامل خون (CBC) برای بررسی وضعیت کلی سلامت، کم‌خونی (که می‌تواند ناشی از خونریزی مزمن یا سوءتغذیه باشد) و علائم عفونت؛
- آزمایش عملکرد کبد بررسی سطح آنزیم‌های کبدی و بیلی روبین برای تشخیص انسداد مجاری صفراوی.
- مارکرهای تومور (Tumor Markers)
- CA 19-9 این یک پروتئین است که در سطح سلول‌های سرطانی پانکراس و همچنین در برخی دیگر از سرطان‌ها و شرایط غیرسرطانی یافت می‌شود. افزایش سطح CA 19-9 خون می‌تواند نشان دهنده وجود سرطان پانکراس باشد. بااین حال، این آزمایش حساسیت و اختصاصیت کامل ندارد؛ یعنی ممکن است در برخی بیماران سرطانی نرمال باشد و در برخی افراد غیر سرطانی بالا باشد. اما به طور کلی، برای پایش پاسخ به درمان و عود بیماری مفید است.
- تصویربرداری این روش‌ها به پزشک اجازه می‌دهند تا ساختار پانکراس را مشاهده کرده و هرگونه تومور، اندازه، محل و میزان گسترش آن را ارزیابی کند.
- سونوگرافی یک روش غیرتهاجمی که از امواج صوتی برای ایجاد تصویر استفاده می‌کند. سونوگرافی شکم می‌تواند تومورهای بزرگ در پانکراس، اتساع مجاری صفراوی یا کیسه صفرا را نشان دهد؛
- سونوگرافی اندوسکوپیک (Endoscopic Ultrasound) این روش ترکیبی از اندوسکوپی و سونوگرافی است. یک لوله نازک و انعطاف‌پذیر با یک سونوگرافی کوچک در انتهای آن، از مری و معده عبور داده شده و به پانکراس نزدیک می‌شود. سونوگرافی اندوسکوپیک تصاویر بسیار دقیقی از پانکراس و ساختارهای اطراف آن ارائه می‌دهد و به پزشک کمک می‌کند تا تومورهای کوچک را نیز تشخیص دهد. این روش همچنین امکان نمونه‌برداری (بیوپسی) را فراهم می‌کند؛
- سی‌تی اسکن این روش از اشعه ایکس برای ایجاد تصاویر مقطعی از بدن استفاده می‌کند. سی‌تی اسکن با کنتراست (تزریق ماده حاجب) برای تشخیص سرطان پانکراس بسیار مفید است و می‌تواند اندازه، محل، گسترش تومور به رگ‌های خونی اطراف و متاستاز به سایر اندام‌ها مانند کبد یا غدد لنفاوی را نشان دهد؛
- ام‌آر‌آی MRI از میدان‌های مغناطیسی و امواج رادیویی برای ایجاد تصاویر دقیق از بافت‌های نرم بدن استفاده می‌کند. ام‌آر‌آی، به‌ویژه ام‌آر‌آی کلانژیوپانکراتوگرافی، می‌تواند تصاویر دقیقی از مجاری صفراوی و مجرای پانکراس ارائه دهد و انسدادهای ناشی از تومور را به خوبی نشان دهد؛
- کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک (Endoscopic Retrograde Cholangiopancreatography) این روش هم جنبه تشخیصی و هم درمانی دارد. یک آندوسکوپ از طریق دهان، مری، معده و دوازدهه عبور داده شده و به انتهای مجاری صفراوی و پانکراس می‌رسد. سپس ماده حاجب به این مجاری تزریق شده و با استفاده از اشعه ایکس از آنها تصویربرداری می‌شود. کلانژیوپانکراتوگرافی رتروگراد آندوسکوپیک می‌تواند محل دقیق انسداد را مشخص کند و امکان نمونه‌برداری یا حتی باز کردن مجاری مسدود شده را نیز فراهم می‌آورد.
- نمونه‌برداری (بیوپسی) بیوپسی، برداشتن نمونه کوچکی از بافت مشکوک برای بررسی زیر میکروسکوپ توسط آسیب‌شناس، تنها راه قطعی برای تشخیص سرطان است.
- بیوپسی از طریق EUS اغلب نمونه‌برداری از تومور یا غدد لنفاوی مشکوک، تحت هدایت سونوگرافی اندوسکوپیک انجام می‌شود؛
- بیوپسی از طریق لاپاراسکوپی در برخی موارد، جراح از طریق برش‌های کوچک در شکم و با استفاده از دوربین (لاپاراسکوپ)، نمونه‌برداری انجام می‌دهد؛
- بیوپسی جراحی باز در صورت انجام جراحی برای برداشتن تومور، نمونه‌برداری حین عمل نیز صورت می‌گیرد.
درمان سرطان پانکراس
درمان سرطان پانکراس به مرحله بیماری، نوع تومور، وضعیت سلامت عمومی بیمار و ترجیحات فردی بستگی دارد. رویکرد درمانی معمولا چندوجهی است و ممکن است ترکیبی از روش‌های زیر باشد:
- جراحی
- جراحی ویپل (Whipple Procedure) یا پانکراتو-دئودنکتومی این پیچیده‌ترین و متداول‌ترین جراحی برای برداشتن تومورهای سر پانکراس است. در این جراحی، سر پانکراس، قسمت اول روده کوچک (دوازدهه)، کیسه صفرا، قسمت انتهایی مجرای صفراوی و گاهی بخشی از معده برداشته می‌شود. سپس باقی‌مانده پانکراس، کیسه صفرا و روده به هم متصل می‌شوند تا هضم و جذب غذا ادامه یابد؛
- پانکراتکتومی دیستال (Distal Pancreatectomy) برای تومورهایی که در دم یا بدنه پانکراس قرار دارند، این جراحی برای برداشتن این قسمت‌ها انجام می‌شود؛
- پانکراتکتومی کامل در موارد نادر، کل پانکراس برداشته می‌شود. این جراحی منجر به دیابت شدید (به دلیل برداشتن سلول‌های انسولین) و مشکلات جدی در هضم غذا می‌شود که نیازمند درمان‌های مادام‌العمر است.
شایان ذکراینکه، جراحی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که تومور موضعی باشد و به رگ‌های خونی حیاتی اطراف پانکراس گسترش نیافته باشد.
- شیمی درمانی
- شیمی درمانی از داروهایی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی یا جلوگیری از رشد آنها استفاده می‌کند. این داروها می‌توانند به‌صورت خوراکی یا تزریقی تجویز شوند؛
- شیمی‌درمانی نئواد جوانت (Neoadjuvant Chemotherapy) قبل از جراحی برای کوچک کردن تومور و افزایش شانس موفقیت عمل استفاده می‌شود؛
- شیمی‌درمانی ادجوانت (Adjuvant Chemotherapy) پس از جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده و کاهش خطر عود استفاده می‌شود؛
- شیمی‌درمانی برای بیماری پیشرفته در بیمارانی که بیماری آنها قابل جراحی نیست، شیمی‌درمانی می‌تواند به کنترل بیماری، کاهش علائم (مانند درد) و افزایش طول عمر کمک کند. داروهای رایج شامل جمسیتابین، فلورواوراسیل، پاکلیتاکسل و داروهای ترکیبی می‌شوند.
- پرتودرمانی (رادیوتراپی)
- پرتودرمانی از پرتوهای پرانرژی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کند؛
- اغلب به صورت ترکیبی با شیمی‌درمانی (شیمی‌رادیوتراپی) برای افزایش اثربخشی، به‌ویژه در موارد غیرقابل جراحی، استفاده می‌شود؛
- می‌تواند برای کاهش اندازه تومور قبل از جراحی، کنترل علائم (مانند درد) و درمان متاستازهای موضعی کاربرد داشته باشد.
- درمان‌های هدفمند (Targeted Therapy) و ایمونوتراپی
- این روش‌ها روی تغییرات خاص مولکولی در سلول‌های سرطانی تمرکز دارند؛
- درمان‌های هدفمند (مانند استفاده از مهارکننده‌هایPARP ) در بیماران با جهش BRCA و ایمونوتراپی (که به سیستم ایمنی بدن در مبارزه با سرطان کمک می‌کند) در حال حاضر کمتر برای سرطان پانکراس کاربرد دارند، اما پژوهش‌ها در این زمینه ادامه دارد.
- درمان‌های حمایتی و تسکینی (Palliative Care)
- هدف اصلی این درمان‌ها، تسکین علائم، بهبود کیفیت زندگی و مدیریت عوارض بیماری است، نه درمان سرطان؛
- این موضوع شامل مدیریت درد (با داروهای مسکن قوی)، کنترل تهوع و استفراغ، مدیریت انسداد مجاری صفراوی (با استنت‌گذاری)، درمان سوءتغذیه (با آنزیم‌های پانکراس یا مکمل‌های غذایی) و حمایت روانی می‌شود.
پیشگیری از سرطان پانکراس
اگرچه هیچ روش قطعی برای پیشگیری از سرطان پانکراس وجود ندارد، اما با اتخاذ سبک زندگی سالم و مدیریت عوامل خطر، می‌توان احتمال ابتلا را کاهش داد.
- ترک سیگار و پرهیز از الکل
- ترک سیگار این مهمترین گامی است که می‌توانید برای کاهش خطر ابتلا به سرطان پانکراس بردارید. در صورت سیگاری بودن، با پزشک خود در مورد راه‌های ترک سیگار مشورت کنید؛
- محدود کردن مصرف الکل مصرف بیش از حد الکل با پانکراتیت مزمن و افزایش خطر سرطان پانکراس مرتبط است. در صورت مصرف، میزان آن را به شدت کاهش دهید.
- حفظ وزن مناسب و رژیم غذایی سالم
- وزن مناسب با داشتن رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم، وزن خود را در محدوده سالم نگه دارید. چاقی، به‌ویژه چربی شکمی، یک عامل خطر مهم است؛
- رژیم غذایی سالم بر مصرف میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چرب تمرکز کنید. مصرف چربی‌های اشباع، قندهای تصفیه شده و گوشت قرمز فرآوری شده را محدود کنید.
- فعالیت بدنی منظم ورزش منظم نه تنها به کنترل وزن کمک می‌کند، بلکه ممکن است اثرات محافظتی مستقیمی نیز بر روی سلامت پانکراس داشته باشد. حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت هوازی با شدت متوسط در هفته توصیه می‌شود.
- کنترل دیابت و مشکلات گوارشی مزمن
- مدیریت دیابت اگر دیابت دارید، قند خون خود را به دقت کنترل کنید. با پزشک خود در مورد بهترین روش‌های کنترل دیابت و هرگونه ارتباط احتمالی آن با سلامت پانکراس صحبت کنید؛
- درمان پانکراتیت مزمن اگر به پانکراتیت مزمن مبتلا هستید، پیگیری دقیق پزشکی و درمان برای کنترل التهاب ضروری است.
- غربالگری در افراد پرخطر
- برای افرادی که سابقه خانوادگی قوی سرطان پانکراس دارند، جهش‌های ژنتیکی شناخته شده یا سابقه پانکراتیت ارثی را دارند، ممکن است برنامه‌های غربالگری زودهنگام (مانندMRI ) مفید باشد. این برنامه‌ها باید با مشورت پزشک انجام شوند.
نکته مهم تشخیص زودهنگام می‌تواند در بهبود شانس درمان موثر و افزایش بقا نقش حیاتی ایفا کند. به دلیل علائم غیر اختصاصی و اغلب پنهان سرطان پانکراس، آگاهی از این علائم و مراجعه به موقع به پزشک متخصص در صورت مشاهده هرگونه تغییر مشکوک، بسیار حائز اهمیت است. سلامتی شما اولویت دارد، بنابراین علائم نگران‌کننده را نادیده نگیرید.
علائم سرطان پانکراس در آزمایش خون
سرطان پانکراس یکی از بیماری‌های جدی و چالش‌برانگیز در حوزه انکولوژی است. تشخیص زودهنگام این بیماری به دلیل ماهیت پنهان علائم در مراحل اولیه بسیار دشوار است. بااین وجود، آزمایش خون می‌تواند نقش مهمی در شناسایی تغییراتی ایفا کند که ممکن است نشان‌دهنده وجود سرطان پانکراس باشند. در این بخش به بررسی دقیق تغییراتی که ممکن است در آزمایش‌های خون بیماران مبتلا به سرطان پانکراس مشاهده شود پرداخته شده است. درک این تغییرات به پزشکان و بیماران کمک می‌کند تا با هوشیاری بیشتری به بررسی‌های تکمیلی بپردازند.
۱. مارکرهای توموری
مارکرهای توموری پروتئین‌هایی هستند که توسط سلول‌های سرطانی یا توسط بدن در پاسخ به سرطان تولید می‌شوند. اندازه‌گیری این مارکرها در خون می‌تواند اطلاعات ارزشمندی در مورد وجود، رشد و پاسخ به درمان سرطان ارائه دهد. در مورد سرطان پانکراس، دو مارکر توموری اصلی مورد توجه قرار دارد: (الف) CA 19-9؛ و (ب) CEA.
CA 19-9 (Carbohydrate Antigen 19-9)
- توضیح CA 19-9 یک گلیکوپروتئین است که در سطح سلول‌های برخی از سرطان‌ها، از جمله سرطان پانکراس، یافت می‌شود. این مارکر به‌طور طبیعی در مقادیر کم در خون افراد سالم نیز وجود دارد، اما در افراد مبتلا به سرطان پانکراس، سطح آن به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد؛
- اهمیت در سرطان پانکراس افزایش سطح CA 19-9 در اکثر بیماران مبتلا به سرطان پانکراس، به‌ویژه در مراحل پیشرفته‌تر بیماری، مشاهده می‌شود. این افزایش می‌تواند نشان‌دهنده رشد تومور باشد. این مارکر همچنین برای پایش پاسخ به درمان و تشخیص عود بیماری پس از درمان اولیه مفید است. کاهش سطح CA 19-9 پس از درمان می‌تواند نشان‌دهنده موثر بودن درمان باشد، در حالی‌که افزایش مجدد آن ممکن است بیانگر بازگشت بیماری باشد.
- محدودیت‌ها و ملاحظات
- عدم قطعیت تشخیصی مهمترین نکته در مورد CA 19-9 این است که این مارکر به تنهایی معیار قطعی برای تشخیص سرطان پانکراس نیست. دلایل متعددی وجود دارد که می‌تواند باعث افزایش سطح CA 19-9 شود، حتی در غیاب سرطان؛
- بیماری‌های خوش‌خیم پانکراس یکی از شایع‌ترین دلایل افزایش CA 19-9 در غیاب سرطان، بیماری‌های التهابی پانکراس مانند پانکراتیت حاد و مزمن است. التهاب و آسیب به سلول‌های پانکراس می‌تواند منجر به آزادسازی این مارکر شود؛
- انسداد مجاری صفراوی بیماری‌های صفراوی، به‌ویژه انسداد مجاری صفراوی مشترک (که پانکراس نیز از طریق آن به روده تخلیه می‌شود) ناشی از سنگ صفرا، التهاب مجاری صفراوی (کلانژیت) یا تومورهای دیگر در ناحیه سر لوزالمعده، می‌تواند باعث افزایش CA 19-9 شود؛
- سایر بدخیمی‌ها هرچند کمتر شایع است، اما افزایش CA 19-9 ممکن است در برخی دیگر از سرطان‌ها مانند سرطان معده، سرطان کولورکتال، سرطان کیسه صفرا و سرطان کبد نیز دیده شود؛
- افراد سالم حدود 5 تا 10 درصد از افراد سالم نیز ممکن است سطح CA 19-9 بالاتری از حد معمول داشته باشند که علت آن ناشناخته است؛
- سرطان پانکراس بدون افزایش CA 19-9 همچنین، مهم است که بدانیم در حدود ۱۰-۲۰ درصد از بیماران مبتلا به سرطان پانکراس، سطح CA 19-9 ممکن است افزایش نیابد، به‌ویژه در مراحل اولیه بیماری یا در انواع خاصی از تومورها.
- مقادیر طبیعی مقادیر طبیعی CA 19-9 معمولا کمتر از ۳۵ واحد در میلی لیتر (U/mL) است، اما این محدوده ممکن است بسته به آزمایشگاه کمی متفاوت باشد.
CEA (Carcinoembryonic Antigen)
- توضیح CEA پروتئین دیگری است که در سطح سلول‌های برخی از سرطان‌ها، به‌ویژه سرطان‌های دستگاه گوارش، دیده می‌شود. این مارکر در دوران جنینی تولید می‌شود و پس از تولد سطح آن به شدت کاهش می‌یابد؛
- اهمیت در سرطان پانکراس CEA ممکن است در برخی مبتلایان به سرطان پانکراس بالا باشد، اما حساسیت و ویژگی آن برای تشخیص سرطان پانکراس نسبت به CA 19-9 کمتر است. این مارکر بیشتر در پایش پاسخ به درمان و تشخیص عود بیماری در سرطان‌های کولورکتال کاربرد دارد، اما در ارزیابی بیماران پانکراسی نیز ممکن است مورد استفاده قرار گیرد.
- محدودیت‌ها و ملاحظات
- حساسیت و ویژگی پایین CEAبه تنهایی یک مارکر حساس و اختصاصی برای سرطان پانکراس محسوب نمی‌شود. افزایش آن در طیف وسیعی از سرطان‌های دیگر (روده بزرگ، معده، ریه، سینه، تخمدان، تیروئید) و همچنین در برخی بیماری‌های غیرسرطانی مانند بیماری‌های التهابی روده، سیگار کشیدن، بیماری‌های کبد و پانکراس دیده می‌شود؛
- مصرف سیگار مصرف سیگار یکی از عوامل شایع در افزایش سطح CEA حتی در افراد غیرسرطانی است؛
- ارزش تشخیصی محدود در نتیجه، CEA به تنهایی کمتر در تشخیص اولیه سرطان پانکراس کاربرد دارد و بیشتر به عنوان یک مارکر کمکی در کنار سایر یافته‌ها استفاده می‌شود.
۲. آنزیم‌های پانکراسی
پانکراس (لوزالمعده) دو عملکرد اصلی دارد: تولید آنزیم‌های گوارشی (عملکرد برون‌ریز) و تولید هورمون‌هایی مانند انسولین و گلوکاگون (عملکرد درون‌ریز). آنزیم‌های گوارشی در خون می‌توانند نشانگرهایی از سلامت یا آسیب به پانکراس باشند.
آمیلاز (Amylase)
- توضیح آمیلاز آنزیمی است که کربوهیدرات‌ها را تجزیه می‌کند. این آنزیم عمدتا توسط غدد بزاقی و پانکراس تولید می‌شود؛
- اهمیت در سرطان پانکراس تغییرات سطح آمیلاز خون به‌طور معمول در بیماری‌های التهابی پانکراس (پانکراتیت) بسیار واضح‌تر است. در پانکراتیت حاد، سطح آمیلاز معمولا به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. در سرطان پانکراس، به‌ویژه در مراحل پیشرفته یا هنگامی که تومور باعث انسداد مجاری پانکراس می‌شود، ممکن است سطح آمیلاز دچار نوسان شود، اما این افزایش معمولا به اندازه پانکراتیت حاد چشمگیر نیست و همیشه مشاهده نمی‌شود. گاهی اوقات ممکن است کاهش جزئی در آمیلاز در برخی بیماران مشاهده شود، که می‌تواند نشان‌دهنده آسیب دائمی به بخش‌های تولیدکننده آنزیم در پانکراس باشد؛
- محدودیت‌ها حساسیت و اختصاصیت آمیلاز برای تشخیص سرطان پانکراس کم است. افزایش آن به‌طور گسترده در پانکراتیت و همچنین در سایر شرایط مانند نارسایی کلیه، پارگی روده و برخی اختلالات غدد بزاقی دیده می‌شود.
لیپاز (Lipase)
- توضیح لیپاز آنزیمی است که چربی‌ها را در دستگاه گوارش تجزیه می‌کند. این آنزیم به‌طور عمده توسط پانکراس تولید می‌شود و نسبت به آمیلاز، اختصاصی‌تر به پانکراس است؛
- اهمیت در سرطان پانکراس مانند آمیلاز، افزایش قابل‌توجه لیپاز معمولا در پانکراتیت حاد مشاهده می‌شود. در برخی موارد سرطان پیشرفته پانکراس، به‌ویژه اگر تومور باعث انسداد مجاری پانکراس شده و به عملکرد پانکراس آسیب رسانده باشد، ممکن است سطح لیپاز نیز دچار نوسان شود. بااین حال، افزایش لیپاز به‌طور مداوم در سرطان پانکراس دیده نمی‌شود و این تغییرات معمولا کمتر از پانکراتیت چشمگیر هستند. برخی مطالعات نشان داده‌اند که در تومورهای پانکراس که دارای تخریب بافتی قابل‌توجه هستند، ممکن است لیپاز آزاد شده و سطح آن افزایش یابد، اما این یافته قطعی نیست؛
- محدودیت‌ها اگرچه لیپاز اختصاصی‌تر از آمیلاز است، اما باز هم حساسیت و اختصاصیت آن برای تشخیص سرطان پانکراس کافی نیست. افزایش لیپاز در پانکراتیت، انسداد مجاری صفراوی، نارسایی کلیه و برخی بیماری‌های روده نیز دیده می‌شود.
۳. آنزیم‌های کبدی و بیلی‌روبین
سرطان پانکراس، به‌ویژه اگر در ناحیه سر پانکراس قرار گرفته باشد، می‌تواند مجاری صفراوی را که از کبد و کیسه صفرا عبور کرده و در نهایت به روده کوچک تخلیه می‌شوند، فشرده یا مسدود کند. این انسداد منجر به اختلال در جریان صفرا و تجمع مواد مربوط به صفرا در خون می‌شود که در آزمایش‌های کبدی منعکس می‌گردد.
ALT (Alanine Aminotransferase) و AST (Aspartate Aminotransferase)
- توضیح ALT و AST آنزیم‌هایی هستند که عمدتا در سلول‌های کبد یافت می‌شوند. مقادیر کم این آنزیم‌ها به‌طور طبیعی در خون وجود دارد، اما در صورت آسیب به سلول‌های کبدی، این آنزیم‌ها به مقدار بیشتری وارد جریان خون می‌شوند.
- اهمیت در سرطان پانکراس
- انسداد مجرای صفراوی هنگامی‌که تومور پانکراس مجرای صفراوی مشترک را مسدود می‌کند، جریان صفرا از کبد مختل می‌شود. این انسداد باعث «کود صفرا» (Cholestasis) شده و به سلول‌های کبد آسیب وارد می‌کند. این آسیب منجر به افزایش سطح ALT و AST در خون می‌شود؛
- گسترش تومور به کبد در مراحل پیشرفته‌تر، سرطان پانکراس ممکن است به کبد متاستاز دهد (گسترش یابد). وجود تومور در کبد نیز باعث آسیب به بافت کبدی و در نتیجه افزایش ALT و AST می‌گردد.
- اهمیت افتراقی این افزایش به تنهایی نمی‌تواند علت دقیق را مشخص کند، اما در کنار سایر یافته‌ها، می‌تواند سرنخ مهمی باشد.
ALP (Alkaline Phosphatase)
- توضیح ALP آنزیم دیگری است که در کبد، استخوان‌ها، کلیه‌ها و روده‌ها یافت می‌شود. بیشترین غلظت آن در کبد و استخوان‌ها است.
- اهمیت در سرطان پانکراس
- انسداد مجاری صفراوی بالا رفتن سطح ALP یکی از شایع‌ترین و حساس‌ترین نشانه‌ها در اثر انسداد یا فشار بر مجاری صفراوی است. تومور پانکراس که مجرای صفراوی مشترک را مسدود می‌کند، منجر به تجمع صفرا و افزایش ترشح ALP توسط سلول‌های پوشاننده مجاری صفراوی در کبد می‌شود. در نتیجه، سطح ALP در خون افزایش قابل‌توجهی می‌یابد؛
- اهمیت در تشخیص افزایش ALP به‌ویژه در کنار بیلی‌روبین بالا، قویا نشان‌دهنده انسداد مجاری صفراوی است که می‌تواند ناشی از سرطان پانکراس باشد.
بیلی‌روبین (Bilirubin)
- توضیح بیلی‌روبین یک ماده زرد رنگ است که از تجزیه گلبول‌های قرمز خون تولید می‌شود. این ماده در کبد پردازش شده و از طریق صفرا دفع می‌شود. دو نوع اصلی بیلی‌روبین در آزمایش خون اندازه‌گیری می‌شود: بیلی‌روبین مستقیم (Conjugated) و بیلی‌روبین غیرمستقیم (Unconjugated).
- اهمیت در سرطان پانکراس
- افزایش شدید بیلی‌روبین افزایش شدید سطح بیلی‌روبین کل (Total Bilirubin)، به‌ویژه افزایش بیلی‌روبین مستقیم، می‌تواند نشانه واضحی از زردی انسدادی (Obstructive Jaundice) باشد. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که انسداد در مجاری صفراوی مانع از خروج صفرا و بیلی‌روبین از کبد به روده می‌شود؛
- زردی تجمع بیلی‌روبین در خون باعث زرد شدن پوست، سفیدی چشم‌ها و تیرگی ادرار می‌شود که از علائم بارز انسداد صفراوی ناشی از تومور پانکراس است؛
- تشخیص افتراقی در حالی‌که زردی می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد (مانند بیماری‌های همولیتیک یا مشکلات کبدی)، افزایش بیلی‌روبین مستقیم در کنار افزایش ALP و ALT/AST، بیشتر به سمت انسداد مجاری صفراوی هدایت می‌کند که یکی از دلایل شایع آن، تومورهای پانکراس هستند.
4. سایر یافته‌ها
علاوه‌بر مارکرهای توموری، آنزیم‌های کبدی و صفراوی، آزمایش خون ممکن است تغییرات دیگری را نیز نشان دهد که به‌طور غیرمستقیم با سرطان پانکراس در ارتباط هستند.
قند خون بالا (Hyperglycemia)
- توضیح پانکراس نقش بسیارمهمی در تنظیم قند خون از طریق تولید و ترشح انسولین (توسط سلول‌های بتا در جزایر لانگرهانس) دارد. انسولین به سلول‌ها کمک می‌کند تا قند را از خون جذب کرده و انرژی تولید کنند.
- اهمیت کنترل قند خون در سرطان پانکراس
- اختلال در ترشح انسولین تومورهای پانکراس، به‌ویژه اگر در بخش‌هایی از پانکراس که مسئول تولید انسولین هستند، رشد کنند، می‌توانند عملکرد طبیعی این سلول‌ها را مختل کنند. این اختلال می‌تواند منجر به کاهش ترشح انسولین یا مقاومت به انسولین شود؛
- ابتلا به دیابت بسیاری از بیماران مبتلا به سرطان پانکراس، به‌ویژه در مراحل پیشرفته‌تر، دچار افزایش سطح قند خون می‌شوند. این موضوع می‌تواند به صورت دیابت تازه تشخیص داده شده ظاهر شود. در برخی موارد، ممکن است یک فرد بدون سابقه دیابت ناگهان با علائم دیابت یا نتایج آزمایش قند خون بالا مواجه شود که با بررسی‌های بیشتر، سرطان پانکراس به عنوان علت زمینه‌ای شناسایی شود؛
- ارتباط دوطرفه توجه به این نکته نیز مهم است که دیابت مزمن خود یک عامل خطر برای سرطان پانکراس محسوب می‌شود، هرچند این ارتباط پیچیده و در حال تحقیق است.
کم‌خونی (Anemia)
- توضیح کم‌خونی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن تعداد گلبول‌های قرمز خون یا هموگلوبین (پروتئین حامل اکسیژن در گلبول‌های قرمز) کمتر از حد طبیعی باشد.
- اهمیت در سرطان پانکراس
- مراحل پیشرفته بیماری کم خونی می‌تواند در مراحل پیشرفته سرطان پانکراس دیده شود. دلایل متعددی برای آن وجود دارد:
- التهاب مزمن سرطان اغلب با یک پاسخ التهابی مزمن در بدن همراه است که می‌تواند بر تولید گلبول‌های قرمز تاثیر بگذارد؛
- سوءتغذیه افراد دارای تشخیص سرطان اغلب دچار کاهش اشتها، کاهش جذب مواد مغذی و سوءتغذیه می‌شوند که می‌تواند منجر به کمبود آهن یا ویتامین‌های ضروری برای تولید گلبول‌های قرمز شود؛
- خونریزی گوارشی تومورهای پانکراس، به‌ویژه اگر به بخش‌هایی از دستگاه گوارش گسترش یافته باشند یا باعث زخم شوند، می‌توانند منجر به خونریزی مزمن و آهسته در دستگاه گوارش شوند. این خونریزی هرچند ممکن است قابل مشاهده نباشد (خونریزی مخفی) در طول زمان منجر به کاهش ذخایر آهن بدن و کم‌خونی فقر آهن (Iron Deficiency Anemia) می‌شود؛
- یافته تشخیصی وجود کم‌خونی، به‌ویژه در افرادی که علائم دیگری از سرطان پانکراس ندارند، می‌تواند به‌عنوان یک سرنخ برای بررسی‌های بیشتر عمل کند، اگرچه خود کم خونی بسیار شایع است و دلایل متعددی دارد.
- مراحل پیشرفته بیماری کم خونی می‌تواند در مراحل پیشرفته سرطان پانکراس دیده شود. دلایل متعددی برای آن وجود دارد:
- نکته مهم: جامعیت در تشخیص
همانطور که در طول این بحث مورد تاکید قرار گرفت، هیچ‌یک از این تغییرات در آزمایش خون به تنهایی، تشخیص نهایی سرطان پانکراس را تضمین نمی‌کند. آزمایش خون تنها یک ابزار غربالگری و کمکی در فرآیند تشخیص است.
- حساسیت و اختصاصیت محدود بسیاری از این یافته‌ها (مانند افزایش CA 19-9، آنزیم‌های کبدی، یا کم‌خونی) در بیماری‌های غیرسرطانی شایع هستند یا ممکن است در درصد کمی از بیماران سرطانی دیده نشوند.
- ضرورت ترکیب با سایر روش‌ها تشخیص قطعی سرطان پانکراس نیازمند ترکیبی از چندین روش تشخیصی است:
- تاریخچه پزشکی و معاینه بالینی پرسیدن سوالات دقیق در مورد علائم، عوامل خطر و معاینه فیزیکی توسط پزشک؛
- آزمایش‌های تصویربرداری این روش‌ها برای مشاهده مستقیم تومور در پانکراس و بررسی گسترش آن حیاتی هستند. شامل:
- CT Scan یکی از پرکاربردترین روش‌ها برای تشخیص تومورهای پانکراس و ارزیابی اندازه، محل و درگیری غدد لنفاوی است؛
- MRI به‌ویژه MRI با ماده حاجب (MRCP) برای بررسی دقیق‌تر مجاری صفراوی و پانکراس، و تشخیص تومورهای کوچک مفید است؛
- سونوگرافی اندوسکوپیک (EUS) روشی دقیق که در آن یک سونوگراف در انتهای یک آندوسکوپ به داخل معده و دوازدهه فرستاده می‌شود. این روش امکان مشاهده بسیار دقیق پانکراس را فراهم کرده و معمولاً برای نمونه‌برداری (بیوپسی) از تومور نیز استفاده می‌شود.
- بیوپسی نمونه‌برداری از بافت مشکوک و بررسی آن در زیر میکروسکوپ توسط پاتولوژیست، تنها روش قطعی برای تایید وجود سلول‌های سرطانی است. نمونه‌برداری معمولا تحت هدایت EUS، CT یا MRI انجام می‌شود.
- نقش آزمایش خون در نهایت، آزمایش خون نقش مهمی در موارد زیر دارد:
- غربالگری اولیه در افرادی که علائم مشکوک دارند یا در معرض خطر هستند؛
- پشتیبانی از تشخیص سرطان پانکراس ارائه سرنخ‌هایی که پزشک را به سمت بررسی‌های بیشتر هدایت می‌کند؛
- پایش درمان پیگیری پاسخ به درمان و تشخیص زودهنگام عود بیماری (به‌ویژه با مارکرهای توموری).
بنابراین، هرگونه تغییر غیرطبیعی در آزمایش خون باید توسط پزشک متخصص ارزیابی شود تا در کنار سایر شواهد بالینی و تصویربرداری، بهترین تصمیم برای تشخیص و درمان اتخاذ گردد.
