آیا قرص متفورمین باعث لاغری می‌شود؟
متفورمین دارویی آشنا برای بسیاری از افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ است. شاید جالب باشد که بدانید متفورمین یکی از پراستفاده‌ترین و موثرترین داروها در چرخه کنترل و درمان دیابت محسوب می‌شود. از دهه‌ها پیش، متفورمین نقش کلیدی در کنترل قند خون افراد دارای تشخیص دیابتی ایفا کرده است، اما در سال‌های اخیر، علاوه‌بر کاربرد اصلی خود، توجه فزاینده‌ای به یکی از اثرات جانبی بالقوه آن یعنی «کاهش وزن» جلب شده است. این پرسش که آیا متفورمین می‌تواند به افراد در دستیابی به وزن ایده‌آل کمک کند، حتی برای آنهایی که دیابت ندارند، موضوع بحث‌های علمی بوده است. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی عمیق‌تر این موضوع، مکانیسم‌های احتمالی اثرگذاری متفورمین بر وزن، شواهد علمی موجود و ملاحظات مربوط به مصرف آن در افراد غیر دیابتی پرداخته شده است.
مکانیسم اثر متفورمین در کاهش وزن
متفورمین، به‌عنوان یک داروی خوراکی حاوی بی گوانید، با مکانیسم‌های چندوجهی خود بر متابولیسم بدن تاثیر می‌گذارد که برخی از این اثرات می‌توانند منجر به کاهش وزن شوند. درک این مکانیسم‌ها برای ارزیابی نقش متفورمین در کاهش وزن، چه در افراد دارای تشخیص دیابت و چه در افراد فاقد این تشخیص، امری ضروری است.
کاهش تولید گلوکز در کبد (کاهش گلوکونئوژنز کبدی)
یکی از مهم‌ترین اثرات متفورمین سرکوب فرآیند گلوکونئوژنز (تولید گلوکز) در کبد است. گلوکونئوژنز، فرآیندی است که طی آن کبد، گلوکز را از منابع غیر کربوهیدراتی مانند اسیدهای آمینه، لاکتات و گلیسرول تولید می‌کند. در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲، این فرآیند اغلب بیش از حد فعال است و منجر به افزایش سطح قند خون، به‌ویژه در حالت ناشتا، می‌شود. متفورمین با فعال کردن آنزیم AMPK در سلول‌های کبد، این فرآیند را مهار می‌کند. کاهش تولید گلوکز توسط کبد به معنای ورود کمتر قند به جریان خون است که به‌طور غیرمستقیم می‌تواند منجر به کاهش ذخیره چربی و در نتیجه کاهش وزن شود. وقتی بدن کمتر گلوکز اضافی تولید می‌کند، نیاز کمتری به ذخیره آن به صورت چربی پیدا می‌کند.
بهبود حساسیت سلول‌ها به انسولین (افزایش حساسیت محیطی به انسولین)
انسولین هورمونی است که نقش بسیار در تنظیم قند خون دارد. این هورمون به سلول‌های بدن، به‌ویژه سلول‌های عضلانی، چربی و کبد، سیگنال می‌دهد تا گلوکز را از جریان خون جذب کرده و برای تولید انرژی یا ذخیره استفاده کنند. در دیابت نوع ۲، سلول‌ها نسبت به اثرات انسولین مقاوم می‌شوند، به این معنی که انسولین نمی‌تواند به طور موثر عمل کند و قند خون بالا می‌ماند (معروف به مقاومت به انسولین). متفورمین با افزایش حساسیت گیرنده‌های انسولین در سلول‌های محیطی، به انسولین کمک می‌کند تا وظیفه خود را بهتر انجام دهد. وقتی سلول‌ها به انسولین حساس‌تر می‌شوند، توانایی بیشتری در جذب گلوکز از خون دارند. این موضوع نه تنها به کنترل قند خون کمک می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به استفاده بهینه‌تر از انرژی موجود در بدن و کاهش ذخیره چربی نیز شود. با بهبود جذب گلوکز توسط عضلات، نیاز بدن به ذخیره مازاد آن به صورت چربی کاهش می‌یابد.
کاهش جذب گلوکز از دستگاه گوارش
متفورمین همچنین می‌تواند جذب گلوکز از روده کوچک به جریان خون را کاهش دهد. این اثر به‌طور مستقیم باعث می‌شود که مقدار کمتری گلوکز پس از صرف غذا وارد خون شود. کاهش ناگهانی و شدید قند خون پس از وعده‌های غذایی می‌تواند به نوبه خود منجر به کاهش ترشح انسولین شود. ترشح کمتر انسولین، به‌ویژه پس از وعده‌های غذایی، می‌تواند کاهش سیگنال‌های ذخیره چربی را در بدن به همراه داشته باشد. در نتیجه، این مکانیسم نیز به طور بالقوه می‌تواند در کاهش وزن مؤثر باشد.
احتمال کاهش اشتها از طریق تاثیر متفورمین بر هورمون‌های گوارشی
یکی دیگر از مکانیسم‌های احتمالی متفورمین که کمتر به آن پرداخته شده است، تاثیر آن بر اشتها است. برخی مطالعات نشان داده‌اند که متفورمین ممکن است بر محور مغز-روده و ترشح هورمون‌های گوارشی تاثیر بگذارد. همچنین، برخی مطالعات حاکی از آن هستند که متفورمین می‌تواند با افزایش ترشح پپتید شبه گلوکاگون-۱ (GLP-1) و یا کاهش ترشح گرلین (هورمون اشتها)، باعث احساس سیری زودرس و کاهش اشتها شود. GLP-1 یک هورمون روده‌ای است که علاوه‌بر تحریک ترشح انسولین، بر مراکز سیری در مغز نیز اثر می‌گذارد و باعث کاهش اشتها و کند شدن تخلیه معده می‌شود. گرلین، برعکس، هورمون اشتهاآور است و کاهش سطح آن می‌تواند به کنترل بهتر وعده‌های غذایی کمک کند. اگرچه این اثرات ممکن است در همه افراد یکسان نباشد، اما در برخی افراد، کاهش اشتها ناشی از مصرف متفورمین می‌تواند به‌عنوان یک عامل کمکی در کاهش وزن محسوب شود.
شواهد علمی مرتبط با عملکرد متفورمین
اثربخشی متفورمین در کاهش وزن، به‌ویژه در مقایسه با سایر داروهای کاهنده قند خون یا درمان‌های کاهش وزن، همواره موضوع مطالعات گسترده‌ای بوده است. شواهد علمی موجود، تصویری متعادل از این اثرگذاری ارائه می‌دهند.
در افراد دارای تشخیص دیابت، مصرف متفورمین معمولا منجر به کاهش وزن ملایم (۱ تا ۳ کیلو گرم) در طول چند ماه تا یک سال می‌شود.
بسیاری از مطالعات بالینی، به‌ویژه کارآزمایی‌های تصادفی کنترل‌شده، نشان داده‌اند که متفورمین در افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۲ می‌تواند منجر به کاهش وزن شود. این کاهش وزن معمولا قابل توجه نیست و اغلب در محدوده ۱ تا ۳ کیلو گرم گزارش شده است. این کاهش وزن به‌طور معمول در طول چند ماه اول درمان (۳ تا ۶ ماه) رخ می‌دهد و ممکن است در طول یک سال اول درمان ثابت بماند یا حتی کمی افزایش یابد، اما معمولا انتظار نمی‌رود که کاهش وزن چشمگیری صورت گیرد. این کاهش وزن ملایم، به‌ویژه در مقایسه با تغییرات وزنی که با رژیم‌های غذایی سخت یا جراحی‌های چاقی به دست می‌آید، قابل توجه نیست، اما از نظر بالینی برای برخی افراد دارای تشخیص دیابت که ممکن است با افزایش وزن ناشی از سایر درمان‌های دیابت مواجه باشند، مطلوب تلقی می‌شود.
در افراد بدون دیابت، شواهد محدودی وجود دارد. برخی مطالعات کاهش وزن اندکی گزارش کرده‌اند، اما اثر دارو در این گروه ثابت و قوی نیست.
یکی از حوزه‌هایی که بحث و تحقیق زیادی در مورد آن وجود دارد، استفاده از متفورمین برای کاهش وزن در افراد فاقد دیابت، به‌ویژه در افراد دارای اضافه وزن، چاقی یا سندرم متابولیک است. شواهد در این زمینه کمتر قوی و گاه متناقض است. برخی مطالعات، مانند مطالعه معروف «برنامه پیشگیری از دیابت» که در ابتدا برای پیشگیری از دیابت در افراد در معرض خطر طراحی شده بود، نشان داده‌اند که متفورمین همراه با تغییرات سبک زندگی، منجر به کاهش وزن در گروهی از این افراد شده است. بااین حال، این کاهش وزن معمولا قابل توجه نبود و در بسیاری از موارد، تاثیرگذاری متفورمین به تنهایی در این جمعیت، کمتر از تاثیرگذاری آن در افراد دارای تشخیص دیابت گزارش شده است. مهم است که در نظر داشته باشیم که متفورمین برای افراد بدون دیابت یا پیش دیابت، به صورت عمومی برای کاهش وزن تجویز نمی‌شود و اثربخشی آن در این زمینه هنوز به طور کامل اثبات نشده و نیاز به تحقیقات بیشتری دارد.
متفورمین کاهش وزن شدیدی ایجاد نمی‌کند و تاثیر آن بیشتر تدریجی و ملایم است.
نکته حائز اهمیت در خصوص متفورمین این است که این دارو یک «قرص جادویی» برای لاغری نیست. کاهش وزنی که توسط متفورمین ایجاد می‌شود، اگر رخ دهد، به طور کلی تدریجی، ملایم و پایدار است. انتظار معجزه و کاهش وزن قابل توجه در مدت زمان کوتاه با مصرف متفورمین، واقع‌بینانه نیست. متفورمین نباید به‌عنوان جایگزینی برای اصول اساسی کاهش وزن، یعنی رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم، در نظر گرفته شود. میزان کاهش وزن به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله وضعیت متابولیکی فرد، دوز دارو، مدت زمان مصرف، و پاسخ فردی به دارو.
آیا مصرف متفورمین برای لاغری در غیر دیابتی‌ها توصیه می‌شود؟
پزشکان و متخصصان سلامت، رویکرد بسیار محتاطانه‌ای نسبت به تجویز متفورمین برای کاهش وزن صرف در افراد بدون مشکلات متابولیک مرتبط دارند. این احتیاط ناشی از ماهیت دارو، اثربخشی محدود در این زمینه، و همچنین عوارض جانبی بالقوه آن است.
پزشکان معمولا مصرف متفورمین را تنها برای افرادی تجویز می‌کنند که:
- دیابت نوع ۲ دارند این اصلی‌ترین کاربرد متفورمین است. کنترل قند خون، کاهش خطر عوارض دیابت، و اثرات مطلوب بر متابولیسم، دلایل اصلی تجویز این دارو در این گروه از بیماران است. کاهش وزن، اگرچه یک مزیت ثانویه محسوب می‌شود، اما جزء اهداف درمانی اصلی نیست؛
- یا دچار پیش‌دیابت و مقاومت به انسولین هستند در افرادی‌که در مرحله پیش دیابت قرار دارند و علائم مقاومت به انسولین را نشان می‌دهند، متفورمین می‌تواند به پیشگیری از تبدیل پیش دیابت به دیابت نوع ۲ کمک کند. در این گروه نیز اگرچه کاهش وزن مطلوب است، اما هدف اصلی، بهبود حساسیت به انسولین و جلوگیری از پیشرفت بیماری است؛
- یا شرایطی مانند سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) دارند که مصرف دارو می‌تواند مفید باشد: سندرم تخمدان پلی کیستیک یک اختلال هورمونی شایع در زنان است که اغلب با مقاومت به انسولین، اختلال در تخمک‌گذاری و افزایش وزن همراه است. در برخی از زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک، متفورمین برای بهبود حساسیت به انسولین، تنظیم چرخه قاعدگی و افزایش شانس باروری تجویز می‌شود. کاهش وزن در این گروه نیز می‌تواند یک اثر جانبی مفید باشد، اما تجویز دارو بر اساس طیف وسیعی از علائم و نیازهای بالینی صورت می‌گیرد.
برای کاهش وزن صرف، بدون مشکل متابولیک، استفاده از متفورمین توصیه نمی‌شود.
اگر فردی از نظر متابولیکی سالم باشد، یعنی دیابت، پیش دیابت یا مقاومت به انسولین نداشته باشد و تنها هدف او کاهش وزن باشد، معمولا توصیه به مصرف متفورمین نمی‌شود. دلایل این امر عبارتند از:
- عدم اثربخشی اثبات شده همانطورکه پیش از این اشاره شد، شواهد کافی برای حمایت از اثربخشی متفورمین به عنوان یک داروی کاهش وزن در افراد سالم وجود ندارد؛.
- خطر عوارض جانبی هر دارویی، حتی داروهایی که به نظر بی‌خطر می‌آیند، دارای پتانسیل عوارض جانبی هستند. تجویز متفورمین برای هدفی که برای آن تایید نشده و اثربخشی آن نیز اثبات نشده، منطقی نیست؛
- وجود روش‌های مؤثرتر و ایمن‌تر برای کاهش وزن، رویکردهای مبتنی بر تغییرات سبک زندگی (رژیم غذایی سالم، ورزش منظم) و در صورت نیاز، داروهای تایید شده برای درمان چاقی، رویکردهای ایمن‌تر و موثرتری هستند.
همیشه باید تاکید کرد که مصرف هرگونه دارو، از جمله متفورمین، باید تحت نظر و با تجویز پزشک صورت گیرد. خوددرمانی و مصرف دارو بدون مشورت با متخصص می‌تواند عواقب ناخواسته‌ای داشته باشد.
عوارض متفورمین
همانند هر داروی دیگری، مصرف متفورمین نیز می‌تواند با عوارض جانبی همراه باشد. آگاهی از این عوارض برای بیماران و پزشکان امری حیاتی است تا بتوانند تصمیمات درمانی آگاهانه بگیرند و عوارض را مدیریت کنند.
- مشکلات گوارشی (اسهال، تهوع، نفخ) اینها شایع‌ترین عوارض جانبی متفورمین هستند و اغلب در ابتدای دوره درمان رخ می‌دهند. بسیاری از افراد با گذشت زمان به این عوارض عادت می‌کنند یا با تنظیم دوز توسط پزشک، این علائم بهبود می‌یابند. توصیه می‌شود که دارو همراه با غذا مصرف شود تا شدت این عوارض کاهش یابد. گاهی اوقات، پزشک ممکن است با دوزهای پایین شروع کرده و به تدریج دوز را افزایش دهد تا بدن فرصت تطابق پیدا کند؛
- کاهش سطح ویتامین B12 در مصرف طولانی‌مدت مصرف طولانی‌مدت متفورمین می‌تواند جذب ویتامین B12 را در روده کاهش دهد. کمبود ویتامین B12 می‌تواند منجر به مشکلاتی مانند کم خونی مگالوبلاستیک، نوروپاتی (آسیب به اعصاب) و مشکلات شناختی شود. به همین دلیل، در آن دسته از افراد دارای تشخیص دیابت که برای مدت طولانی متفورمین مصرف می‌کنند، توصیه می‌شود که سطح ویتامین B12 خون به صورت دوره‌ای چک شود و در صورت لزوم، مکمل B12 تجویز گردد؛
- به‌ندرت اسیدوز لاکتیک (شرایط بسیار خطرناک) اسیدوز لاکتیک یکی از نادرترین اما جدی‌ترین عوارض جانبی متفورمین است. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که لاکتات در بدن تجمع یافته و باعث اسیدی شدن خون می‌شود. خطر بروز اسیدوز لاکتیک در افرادی که مشکلات کلیوی یا کبدی دارند، نارسایی قلبی، مصرف الکل زیاد، یا دچار بیماری‌های حاد و شدیدی هستند که منجر به هیپوکسی (کمبود اکسیژن) می‌شود، افزایش می‌یابد. علائم اسیدوز لاکتیک شامل درد عضلانی، مشکلات تنفسی، درد شکم، تهوع، استفراغ و احساس ضعف شدید است. این یک وضعیت اورژانسی پزشکی است و نیاز به درمان فوری دارد. به همین دلیل، پزشکان قبل از شروع درمان با متفورمین، عملکرد کلیه‌ها را بررسی می‌کنند و در طول درمان نیز این عملکرد را تحت نظر دارند.
جمع‌بندی
متفورمین، یک داروی کلیدی در مدیریت دیابت نوع ۲ است که در کنار نقش اصلی خود در کنترل قند خون، می‌تواند اثراتی بر کاهش وزن نیز داشته باشد. این کاهش وزن اگرچه اغلب ملایم و تدریجی است، اما برای برخی افراد دارای تشخیص دیابت مزیت محسوب می‌شود. با این حال، مهم است که انتظارات واقع‌بینانه باشد و به این موضوع توجه شود که متفورمین یک راه حل سریع و جادویی برای لاغری نیست.
- اثر کاهنده وزن مطالعات نشان داده‌اند که متفورمین می‌تواند به کاهش وزن اندکی (معمولا ۱ تا ۳ کیلو گرم) در افراد دارای تشخیص دیابت کمک کند. در افراد غیر دیابتی، شواهد محدودتر است و اثربخشی دارو در این گروه ثابت و قوی نیست؛
- عدم توصیه برای کاهش وزن صرف به‌طور کلی، مصرف متفورمین برای کاهش وزن در افراد سالم و بدون مشکلات متابولیکی مرتبط (مانند دیابت، پیش دیابت، مقاومت به انسولین و سندرم تخمدان پلی کیستیک) توصیه نمی‌شود؛
- اهمیت سبک زندگی پایه و اساس کاهش وزن پایدار، همچنان بر تغییرات در سبک زندگی، شامل تغذیه سالم و فعالیت بدنی منظم، استوار است. هیچ دارویی نمی‌تواند جایگزین این اصول اساسی شود؛
- نیاز به تجویز پزشک مهم‌ترین نکته این است که مصرف متفورمین، حتی برای اهداف درمانی که برای آن تایید شده است، باید همیشه تحت نظر و با تجویز پزشک صورت گیرد. خوددرمانی با این دارو، به‌خصوص برای کاهش وزن، نه تنها ممکن است موثر نباشد، بلکه می‌تواند خطرات بالقوه ناشی از عوارض جانبی را نیز به همراه داشته باشد.
در نهایت، در حالی که متفورمین می‌تواند ابزار مفیدی در مدیریت دیابت و برخی شرایط متابولیکی باشد و به‌طور بالقوه به کاهش وزن کمک کند، اما باید آن را به عنوان بخشی از یک رویکرد جامع سلامت در نظر گرفت، نه به‌عنوان یک راه حل مستقل برای چالش‌های وزن.
منابع
- Diabetes Prevention Program Research Group. (2002). Reduction in the incidence of type 2 diabetes: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. The New England Journal of Medicine, 346(19), 1407-1415.
- Apovian, C. M., Kassee, M., & O’Neil, P. M. (2018). Metformin in weight management. Current Obesity Reports, 7(4), 379-387.
- American Diabetes Association. (2023). Standards of Care in Diabetes—2023. Diabetes Care, 46(Supplement_1
