چرا قند خون بالا می‌رود؟ علل و روش‌های کنترل
قند خون بالا یا «هیپرگلیسمی» (Hyperglycemia) به حالتی گفته می‌شود که قند خون از آستانه طبیعی بالاتر می‌رود. گلوکز (قند)، که عمدتا از کربوهیدرات‌های مصرفی به دست می‌آید، منبع اصلی تامین انرژی بدن است. در حالت طبیعی، هورمون انسولین مانند یک کلید عمل می‌کند و به سلول‌ها اجازه می‌دهد تا قند (گلوکز) را جذب کرده و از آن به‌عنوان سوخت استفاده کنند. زمانی که این سیستم تعادل خود را از دست می‌دهد، گلوکز در جریان خون انباشته شده و منجر به هیپرگلیسمی (افزایش شدید قند خون) می‌شود.
این وضعیت بیشتر در افراد دارای تشخی صدیابت (دیابت نوع ۱ و دیابت نوع ۲) دیده می‌شود، زیرا یا انسولین کافی تولید نمی‌شود و یا سلول‌ها به انسولین تولید شده واکنش مناسب نشان نمی‌دهند (مقاومت به انسولین). بااین حال، هیپرگلیسمی می‌تواند در شرایط دیگر مانند استرس شدید (بیماری حاد)، آسیب به پانکراس (به‌ویژه سلول‌های بتا که تولید و ترشح انسولین را برعهده دارند)، مصرف برخی داروها (مانند کورتیکواستروئیدها) یا در دوران بارداری (دیابت بارداری) نیز رخ دهد. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی علل بالا رفتن قند خون و روش‌های پیشگیری از و کنترل آنها پرداخته شده است.
علل افزایش قند خون: بررسی عمیق مکانیسم‌ها
افزایش قند خون نتیجه عدم تعادل بین میزان گلوکز ورودی به خون و میزان استفاده یا ذخیره آن توسط بافت‌های بدن است. این عدم تعادل می‌تواند ناشی از عوامل متعددی باشد که در ادامه به تفصیل بررسی شده‌اند.
- کاهش اثر یا کمبود انسولین: نقص در سیستم کلید و قفل
انسولین هورمونی پپتیدی است که توسط سلول‌های بتا در جزایر لانگرهانس پانکراس تولید و ترشح می‌شود. عملکرد اصلی آن تنظیم ورود گلوکز (قند) به سلول‌ها است. بسته به نوع دیابت، مکانیسم‌های مختلفی منجر به اختلال در سازوکار طبیعی بدن برای کنترل قند خون می‌شوند.
- در دیابت نوع ۱ (Type 1 Diabetes) یک بیماری خودایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه سلول‌های بتای تولیدکننده انسولین را تخریب می‌کند. نتیجه این تخریب، کاهش شدید یا عدم تولید انسولین در بدن است. بدون انسولین کافی، درهای سلول‌ها بسته می‌ماند و گلوکز به عنوان منبع انرژی در دسترس سلول‌ها قرار نمی‌گیرد و در نتیجه در خون تجمع می‌یابد؛
- در دیابت نوع ۲ (Type 2 Diabetes) این وضعیت معمولا با یک مکانیسم دوگانه مشخص می‌شود:
- مقاومت به انسولین سلول‌های عضلانی، چربی و کبدی به‌طور موثر به انسولین پاسخ نمی‌دهند (گیرنده‌های انسولین کمتر پاسخگو هستند). بدن تلاش می‌کند با ترشح بیشتر انسولین این مشکل را جبران کند (هیپرانسولینمی)، اما در نهایت پانکراس خسته می‌شود؛
- نقص در ترشح انسولین با پیشرفت دیابت نوع 2، توانایی سلول‌های بتا برای تولید انسولین کافی برای غلبه بر مقاومت کاهش می‌یابد و قند خون به سرعت شروع به افزایش می‌کند.
- تغذیه پرقند و پرکالری: ورود ناگهانی حجم عظیم گلوکز
سرعت جذب کربوهیدرات‌ها بر نوسانات قند خون تاثیر مستقیم دارد. کربوهیدرات‌ها (به‌ویژه کربوهیدرات‌های ساده) پس از گوارش به گلوکز تبدیل شده و وارد جریان خون می‌شوند.
- کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده (ساده) مصرف زیاد نان سفید، برنج سفید، شیرینی‌ها، نوشیدنی‌های حاوی شکر افزوده (نوشابه‌ها، آبمیوه‌های صنعتی) منجر به افزایش سریع و انفجاری قند خون می‌شود. این افزایش ناگهانی نیازمند ترشح حجم عظیمی از انسولین در مدت زمان کوتاه است که در افراد با نقص در سیستم تولید و ترشح انسولین، به سختی مدیریت می‌شود؛
- شاخص گلیسمی (Glycaemic Index) مواد خوراکی با شاخص گلیسمی بالا، سریع‌تر جذب شده و قند خون را بالاتر می‌برند. در مقابل، فیبر موجود در غلات کامل و سبزیجات باعث کُند شدن سرعت جذب قند موجود در مواد خوراکی می‌شود.
- استرس و ترشح هورمون‌های مقابله‌ای
شاید جالب باشد که بدانید دو عامل مصرف مواد خوراکی و استرس موجب افزایش قند خون می‌شود و تاثیر استرس و هورمون‌های همراه آن در برخی موارد بیشتر از تاثیر مصرف مواد خوراکی است. برای آشنایی بیشتر با این موضوع می‌توانید به نوشتار «مدیریت استرس و تاثیر آن بر قندخون» مراجعه کنید. بدن انسان در مواجهه با تهدید (چه جسمی مانند عفونت و جراحت و چه روانی مانند اضطراب یا فشار کاری) وارد فاز «جنگ یا گریز» می‌شود. این واکنش نیازمند انرژی فوری است که از طریق آزاد شدن گلوکز تامین می‌شود. مهم‌ترین هورمون‌های موثر در این فرآیند عبارتند از:
- کورتیزول این هورمون استرس باعث افزایش تولید گلوکز توسط کبد (گلوکونئوژنز) می‌شود و در عین حال مقاومت به انسولین را افزایش می‌دهد. برای آشنایی بیشتر با نقش کورتیزول در افزایش قند خون می‌توانید به نوشتار «کورتیزول مقصر قند خون بالا و چاقی شماست!» یا «کورتیزول و قند خون: نقش‌ها و کارکردها» مراجعه کنید؛
- آدرنالین (اپی‌نفرین) ترشح این هورمون موجب می‌شود تا ذخایر گلیکوژن در کبد به سرعت به گلوکز تبدیل شده و وارد خون شود. شاید جالب باشد که بدانید که حدود دو-سوم گلوکز دریافتی از هر وعده غذایی به صورت گلیکوژن در کبد ذخیره شده و بر اثر ترشح هورمون گلوکاگون (که عملکرد آن برعکس انسولین است) به تدریج به گلوکز تجزیه شده و وارد جریان خون می‌شود. این فرآیند نقش مهمی در مدیریت قند خون در فاصله میان وعده‌های غذایی دارد)؛
- اثر سوماتوستاتین و گلوکاگون این هورمون‌ها نیز با افزایش تولید و کاهش مصرف گلوکز توسط بافت‌ها به افزایش قند خون کمک می‌کنند.
- بی‌تحرکی: توقف مصرف انرژی اصلی
فعالیت بدنی یکی از مهم‌ترین عوامل در مصرف گلوکز توسط عضلات است.
- هنگام ورزش، سلول‌های عضلانی می‌توانند بدون نیاز کامل به انسولین (یا با افزایش حساسیت به مقدار کم انسولین) گلوکز را جذب کنند؛
- بی‌تحرکی طولانی‌مدت، به‌ویژه در افراد دارای اضافه وزن یا مقاومت به انسولین موجب می‌شود که گلوکز اضافی در خون باقی بماند، زیرا تقاضای مصرف‌کنندگان اصلی قند (عضلات و بافت چربی فعال) کاهش یافته است.
- مصرف برخی داروها: تداخل شیمیایی در تنظیم متابولیسم
برخی داروهای تجویزی، به‌ویژه آنهایی که بر سیستم ایمنی یا متابولیسم تاثیر می‌گذارند، می‌توانند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر سطح قند خون اثر بگذارند:
- کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزولون) این داروها به شدت اثرات ضد انسولینی دارند و باعث افزایش تولید گلوکز کبدی می‌شوند؛
- دیورتیک‌های تیازیدی برخی داروهای مورد استفاده برای فشار خون بالا می‌توانند تحمل گلوکز را مختل کنند؛
- داروهای ضد روان‌پریشی (مقابله با افسردگی) برخی از نسل‌های جدید داروهای مقابله با افسردگی با ایجاد مقاومت به انسولین مرتبط هستند،
- داروهای سرکوب‌کننده ایمنی می‌توانند بر عملکرد سلول‌های بتای تاثیر بگذارند.
ده نشانه قند خون
قند خون بالا، یا «هیپرگلیسمی»، به آرامی و در طول زمان آسیب‌های زیادی به بدن وارد می‌کند، از جمله آسیب به کلیه‌ها (نفروپاتی)، آسیب به سیستم عصبی (نوروپاتی) آسیب به بینایی (رتینوپاتی)، زخم پای دیابتی و غیره. این وضعیت، که اغلب با دیابت نوع ۱ یا دیابت نوع ۲ مرتبط است، به دلیل عدم تولید کافی انسولین یا عدم توانایی بدن در استفاده موثر از انسولین تولید شده رخ می‌دهد. انسولین هورمونی است که به گلوکز (قند خون) اجازه می‌دهد تا از جریان خون وارد سلول‌ها شده و به‌عنوان انرژی مصرف شود. زمانی که این فرآیند مختل می‌شود، گلوکز در خون تجمع یافته و موجب بروز علائم متعددی می‌شود. اما بدن معمولا پیش از آنکه دیر شود، پیام‌هایی ظریف می‌فرستد. در این بخش ده نشانه مهم بالا بودن قند خون بررسی شده است و معنای هرکدام را توضیح می‌دهیم و به جزئیات علمی پشت هر نشانه پرداخته شده است.
1. تشنگی شدید و مداوم
یکی از اولین و شایع‌ترین نشانه‌های قند خون بالا، احساس تشنگی شدید و مداوم است که با نوشیدن مایعات به میزان معمول برطرف نمی‌شود.
جزئیات علمی زمانی که سطح گلوکز در خون از یک آستانه خاص (معمولا در محدوده ۱۸۰ تا ۲۰۰ میلی گرم در دسی لیتر) فراتر می‌رود، کلیه‌ها وارد عمل می‌شوند. کلیه‌ها وظیفه فیلتر کردن خون و دفع مواد زائد را بر عهده دارند. زمانی که قند خون بسیار بالا باشد (هیپرگلیسمی)، کلیه‌ها نمی‌توانند تمام آن را بازجذب کنند. در نتیجه گلوکز اضافی وارد ادرار می‌شود. وجود گلوکز در ادرار موجب جذب مولکول‌های آب می‌شود (اثر اسمزی). این فرآیند به نام «دیورز اسمزی» شناخته می‌شود و باعث می‌شود بدن مقدار زیادی آب از طریق ادرار از دست بدهد. از دست رفتن این حجم از آب، تعادل الکترولیت‌ها را به هم زده و مغز را تحریک می‌کند تا نیاز به جبران مایعات را از طریق احساس تشنگی شدید (پلی‌دیپسی) به فرد منتقل کند. تکرر ادرار، چه در طول روز و چه به‌صورت بیدار شدن‌های مکرر در شب برای دستشویی رفتن (نوکتوری) مستقیما با تشنگی بیش از حد به علت قند بالا مرتبط است؛
- خستگی شدید و مداوم
احساس خستگی شدید و مداوم، که با استراحت کافی برطرف نمی‌شود، یکی از علائم اصلی است که نشان می‌دهد سلول‌های بدن انرژی کافی دریافت نمی‌کنند. دلیل این خستگی، در حقیقت، «گرسنگی سلولی» است. اگرچه قند در جریان خون به وفور یافت می‌شود، اما بدون وجود انسولین کافی (یا بدون کارایی انسولین)، گلوکز نمی‌تواند از غشای سلولی عبور کرده و وارد میتوکندری‌ها شود تا به‌عنوان سوخت اصلی مورد استفاده قرار گیرد. بدن در تلاش است تا از منابع دیگر انرژی استفاده کند، اما این فرآیند ناکارآمد است. در نتیجه، سلول‌ها کمبود انرژی را تجربه می‌کنند، که این امر به‌صورت خستگی جسمی و ذهنی شدید در فرد ظاهر می‌شود. این وضعیت مشابه تلاش برای روشن کردن یک ماشین با سوخت نامناسب است (موتور کار می‌کند اما با بازدهی پایین است).
- تاری دید (تغییرات در بینایی)
تغییرات در وضوح بینایی، به‌ویژه تاری دید موقت، زنگ خطر مهمی است که معمولا به تغییرات حجم مایعات بدن نسبت داده می‌شود. تاری دید در هیپرگلیسمی (افزایش شدید قند خون) به دلیل تاثیر اسمزی گلوکز بر عدسی چشم اتفاق می‌افتد. زمانی که سطح قند خون بالا می‌رود، مایع بین سلول‌ها جابجا می‌شود. گلوکز اضافی وارد عدسی چشم شده و آب را به درون خود می‌کشد. این تورم موقتی باعث تغییر شکل عدسی و در نتیجه، تغییر در قدرت تمرکز چشم می‌شود. این امر منجر به تاری دید می‌شود. لازم به ذکر است که پس از کنترل قند خون و بازگشت سطح مایعات به حالت تعادل، بینایی معمولا بهبود می‌یابد. بااین حال، دیابت کنترل‌نشده در درازمدت می‌تواند باعث آسیب‌های جدی‌تر مانند رتینوپاتی دیابتی شود. برای آشنایی بیشتر با رتینوپاتی می‌توانید به نوشتار «رتینوپاتی دیابتی: آسیب به چشم‌ها به علت قند خون بالا (علائم، علل و درمان‌ها)» مراجعه کنید؛
- درمان دیرهنگام زخم‌ها
زخم‌ها، خراش‌ها یا حتی کبودی‌ها زمان بسیار طولانی‌تری برای بهبودی نیاز دارند و بیشتر مستعد عفونت می‌شوند. فرآیند ترمیم زخم یک فرآیند پیچیده بیولوژیکی است که به انرژی، جریان خون مناسب و عملکرد موثر سیستم ایمنی وابسته است. درمان دیر هنگام زخم‌ها در افراد دارای تشخیص دیابت ریشه در 3 عامل دارد:
الف) کاهش عملکرد سیستم ایمنی قند خون بالا به گلبول‌های سفید (سلول‌های ایمنی) آسیب می‌زند یا کارایی آنها را کاهش می‌دهد، در نتیجه توانایی بدن برای مبارزه با باکتری‌ها در محل زخم کم می‌شود؛
ب) آسیب عروقی هیپرگلیسمی مزمن (بالا بودن قند خون به مدت طولانی) به رگ‌های خونی کوچک (مویرگ‌ها) آسیب می‌زند که این امر جریان اکسیژن و مواد مغذی حیاتی به ناحیه آسیب‌دیده را کاهش می‌دهد؛
پ) اثر گلوکز بر ترمیم زخم محیط قندی غنی، محیط مناسبی برای رشد میکروب‌ها ایجاد کرده و همزمان، توانایی فیبروبلاست‌ها (سلول‌های سازنده کلاژن) برای ساخت بافت جدید را مختل می‌کند.
احساس سوزن‌سوزن شدن، بی‌حسی یا درد غیرعادی در اندام‌های انتهایی بدن، به‌ویژه پاها، نشانه‌ای جدی از آسیب عصبی است. این حالت با نام «نوروپاتی دیابتی» شناخته می‌شود و ناشی از اثر مستقیم قند خون بالا بر سلامت اعصاب بدن است. قند اضافی می‌تواند به پوشش محافظ اعصاب (غلاف میلین) آسیب برساند و همچنین جریان خون لازم برای تغذیه خود عصب‌ها را مختل کند. در ابتدا، این آسیب در بلندترین اعصاب بدن یعنی اعصاب پاها و دست‌ها رخ می‌دهد و منجر به علائمی نظیر پارستزی (احساس گِزگِز) می‌شود. در مراحل پیشرفته‌تر، این بی‌حسی می‌تواند منجر به زخم‌های ترمیم‌نشده و حتی قطع عضو در صورت عدم توجه شود.
- کاهش وزن ناخواسته و ناگهانی
کاهش وزن بدون تلاش برای رژیم یا ورزش، به‌ویژه همراه با علائم دیگر، می‌تواند نشانه‌ای از دیابت نوع ۱ یا دیابت نوع ۲ پیشرفته باشد. این پدیده به دلیل عدم دسترسی سلول‌ها به گلوکز (قند) اتفاق می‌افتد (همانند آنچه در مورد خستگی ذکر شد). سلول‌های بدن به مغز پیغام عدم وجود انرژی می‌دهند. در پاسخ، بدن برای تامین انرژی مورد نیاز برای بقا، شروع به تجزیه منابع ذخیره‌ای خود می‌کند:
الف) تجزیه چربی‌ها بدن شروع به شکستن ذخایر چربی به منظور تامین انرژی می‌کند. یکی از محصولات جانبی استفاده از چربی به عنوان منبع انرژی تولید ماده‌ای به نام کتون است. کتون‌ها مانند سوخت جایگزین برای مغز و عضلات عمل می‌کنند؛ درست مانند اینکه پس از اتمام بنزین، ماشین با سوخت اضطراری حرکت کند. اما در صورتی که قند خون بالا بماند و تولید و ترشح انسولین کم باشد، تولید کتون به میزان زیادی افزایش می‌یابد که موجب اسیدی شدن خون می‌شود (وضعیت معروف به کتواسیدوز دیابتی). در این حالت ممکن است فرد شرایط زیر را تجربه کند:
- بوی بد دهان (شبیه به بوی استون یا تینر)،
- نفس‌های عمیق و سریع؛
- تهوع، استفراغ یا گیجی.
ب) تجزیه پروتئین‌ها و عضلات برای به دست آوردن اسیدهای آمینه که می‌توانند تبدیل به گلوکز شوند، توده عضلانی تجزیه می‌شود. تجزیه بافت پروتئینی و عضلات منجر به کاهش وزن سریع و غیرقابل توجیه می‌شود، حتی اگر فرد به طور عادی یا حتی بیشتر غذا بخورد؛
- احساس گرسنگی شدید و مداوم افراد دارای تشخیص دیابت ممکن است حتی بلافاصله پس از غذا خوردن احساس گرسنگی داشته باشند (یکی دیگر از علائم ناشی از عدم استفاده موثر از انرژی است). اگرچه گلوکز در جریان خون بالا است، اما چون انسولین کافی وجود ندارد تا این قند را به داخل سلول‌ها ببرد، سلول‌ها همچنان پیام کمبود انرژی را به مغز ارسال می‌کنند. در نتیجه، مغز سیگنال‌های مکرری برای دریافت غذا (به امید افزایش قند خون و فراهم کردن انرژی) ارسال می‌کند. این حالت منجر به پرخوری (پلی‌فاژی) می‌شود. فرد احساس می‌کند هرگز سیر نمی‌شود زیرا منبع واقعی انرژی (گلوکز در سلول) به او نمی‌رسد.
- کم آبی بدن این حالت که در اثر تکرر ادرار رخ می‌دهد، تاثیر مستقیمی بر رطوبت پوست و دهان می‌گذارد. از دست رفتن مداوم مایعات بدن از طریق ادرار اسمزی، به سرعت ذخایر آب بدن را کاهش می‌دهد. این امر ابتدا در غشاهای مخاطی مانند دهان (ایجاد خشکی یا احساس چسبندگی) و سپس در پوست (ایجاد خشکی، خارش و ترک‌خوردگی) خود را نشان می‌دهد. پوست خشک همچنین آسیب‌پذیری بیشتری در برابر عفونت‌ها پیدا می‌کند.
- افزایش دفعات عفونت بدن افراد دارای قند خون کنترل‌نشده اغلب مستعد ابتلا به انواع عفونت‌ها هستند که به سختی بهبود می‌یابند. قند خون بالا سه اثر مخرب بر سیستم ایمنی دارد:
الف) محیط کشت میکروبی گلوکز اضافی در ادرار، بزاق و ترشحات بدن، محیطی ایده‌آل برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها (مانند کاندیدا) فراهم می‌کند. عفونت‌های مخمری واژن و عفونت‌های دستگاه ادراری (UTI) در این افراد بسیار شایع است؛
ب) اختلال عملکرد ایمنی همانطورکه در مورد بهبود زخم ذکر شد، عملکرد فاگوسیت‌ها و لنفوسیت‌ها (سلول‌های اصلی سیستم ایمنی) تحت تاثیر سطوح بالای گلوکز قرار می‌گیرد؛
پ) آسیب به رگ‌ها جریان خون ضعیف به دلیل آسیب عروقی (میکروواسکولار)، باعث می‌شود سلول‌های ایمنی نتوانند به سرعت به محل عفونت برسند و پاسخ ایمنی موثر باشد.
- خشکی دهان و پوست؛
- کاهش تمرکز و تحریک‌پذیری نوسانات شدید قند خون می‌تواند بر عملکرد شناختی تاثیر بگذارد.
شناسایی این نشانه‌ها در مراحل اولیه می‌تواند مانع بسیاری از عوارض جدی دیابت، از جمله آسیب‌های قلبی-عروقی، نارسایی کلیوی (نفروپاتی) و نابینایی (رتینوپاتی) شود. درک این نکته مهم است که این علائم نشان‌دهنده عدم تعادل در متابولیسم بدن هستند.
اگر یکی یا چند نشانه‌ی بالا را در خود احساس می‌کنید، مراجعه به پزشک و انجام آزمایش‌های تشخیصی مانند آزمایش قند خون ناشتا (Fasting Plasma Glucose)، تست تحمل گلوکز خوراکی (OGTT) یا آزمایش HbA1c (هموگلوبین گلیکوزیله) اقدامات بسیار مهمی هستند.
به‌عنوان مثال، نتایج آزمایش ممکن است به شکل زیر تفسیر شوند:
- قند خون نرمال کمتر از ۱۰۰ میلی گرم در دسی لیتر (ناشتا)؛
- پیش دیابت بین ۱۰۰ تا ۱۲۵ میلی گرم در دسی لیتر (ناشتا)؛
- دیابت ۱۵۰ میلی گرم در دسی لیتر یا بالاتر (ناشتا).
کنترل تغذیه (کاهش مصرف کربوهیدرات‌های ساده)، افزایش فعالیت بدنی (که حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشد) و پیگیری پزشکی دقیق، سه ستون اصلی حفظ تعادل قند خون محسوب می‌شوند. مدیریت صحیح سبک زندگی می‌تواند به شما کمک کند تا با وجود این نشانه‌ها، زندگی سالم و طولانی‌تری داشته باشید.
اولین علائم قند خون
قند خون بالا معمولا به‌آرامی ظاهر می‌شود و بسیاری از افراد ممکن است در ابتدا متوجه نشوند که دچار افزایش قند خون هستند، اما شناخت زودهنگام این نشانه‌ها می‌تواند از بروز عوارض شدید دیابت جلوگیری کند. این علائم ناشی از حضور بیش از حد قند خون و تلاش بدن برای بازگرداندن تعادل متابولیک هستند. این وضعیت، اگر برای مدت طولانی ادامه یابد، می‌تواند به عروق خونی، اعصاب و اندام‌های حیاتی آسیب جدی وارد کند.
۱. تشنگی بیش از حد (پُلی‌دیپسی)
تشنگی بیش از حد یکی از بارزترین و اولین علائم قند خون بالاست؛
۲. تکرر ادرار (پُلی‌یوری)
تکرر ادرار معمولا همزمان با تشنگی بیش از حد رخ می‌دهد و نتیجه مستقیم دیورز اسمزی است؛
۳. خشکی دهان و پوست
این علامت مستقیما به دلیل کم‌آبی عمومی بدن ناشی از تکرر ادرار است؛
۴. احساس گرسنگی دائم (پُلی‌فاجی)
این علامت در تضاد با سطح بالای انرژی در دسترس (گلوکز) در خون قرار دارد؛
۵. خستگی و کاهش انرژی
این علامت شاید شایع‌ترین علامت در مراحل اولیه دیابت باشد؛
۶. تاری دید
تغییرات بینایی معمولا یکی از نشانه‌های واضح افزایش قند خون است؛
۷. کاهش وزن ناخواسته
این علامت، به‌ویژه در دیابت نوع ۱ که بدن به سرعت وارد وضعیت کاتابولیک (تخریب بافت) می‌شود، برجسته‌تر است؛
۸. عفونت‌های مکرر و تاخیر در بهبود زخم‌ها
قند خون بالا یک محیط ایده‌آل برای تکثیر عوامل بیماری‌زا فراهم می‌کند.
قند خون بالا را چگونه پایین بیاوریم؟
کنترل موفقیت‌آمیز قند خون بالا مستلزم یک رویکرد جامع است که هم جنبه‌های فیزیولوژیک و هم جنبه‌های سبک زندگی را در بر می‌گیرد. هدف اصلی حفظ گلوکز در محدوده هدف تعیین شده توسط پزشک است، معمولا بین ۷۰ تا ۱۸۰ میلی گرم در دسی لیتر بسته به زمان اندازه‌گیری. در ادامه به روش‌های مختلف پایین آوردن قند خون پرداخته شده است.
- اصلاح تغذیه: ایجاد ثبات در جذب گلوکز تغذیه مهم‌ترین اهرم قابل کنترل در مدیریت دیابت است. برنامه غذایی باید بر مبنای کربوهیدرات‌های پیچیده و کنترل شده باشد.
- انتخاب کربوهیدرات‌های پیچیده و فیبردار جایگزینی نان سفید و برنج سفید با غلات کامل، جو دوسر، کینوا و حبوبات. فیبر (محلول و نامحلول) سرعت تخلیه معده و جذب گلوکز را کاهش می‌دهد؛
- کنترل وعده‌های غذایی وعده‌های غذایی منظم و با اندازه کنترل‌شده (به‌عنوان مثال، با استفاده از سیستم شمارش کربوهیدرات) به پانکراس یا انسولین خارجی اجازه می‌دهد تا به‌صورت پیش‌بینی‌پذیر عمل کند؛
- چربی‌های سالم مصرف چربی‌های غیراشباع مانند روغن زیتون، آووکادو و مغزها به بهبود حساسیت به انسولین کمک کرده و سیری طولانی‌مدت ایجاد می‌کنند؛
- مدیریت میوه‌ها میوه‌ها حاوی قند طبیعی (فروکتوز) هستند. مصرف آنها باید در حجم کم و همراه با غذاهای پرفیبر یا پروتئین باشد تا جذب قند کندتر صورت گیرد. برای آشنایی با میوه‌هایی که برای افراد دارای تشخیص دیابت مفید هستند می‌توانید به نوشتار «بهترین و بدترین میوه‌ها برای دیابت نوع دو» مراجعه کنید.
- ورزش منظم: فعال‌سازی گیرنده‌های انسولین فعالیت فیزیکی یکی از مؤثرترین روش‌های «طبیعی» برای کاهش قند خون است، زیرا تاثیر فوری بر حساسیت انسولین دارد.
- تمرینات هوازی (ایروبیک) پیاده‌روی سریع، شنا یا دوچرخه‌سواری به مدت حداقل ۳۰ دقیقه در اکثر روزهای هفته به عضلات اجازه می‌دهد گلوکز را بدون نیاز به انسولین فراوان مصرف کنند؛
- تمرینات مقاومتی (وزنه زدن) تمریناتی که بافت عضلانی را می‌سازند، در درازمدت متابولیسم پایه را بالا برده و حساسیت به انسولین را بهبود می‌بخشند.
نکته مهم اندازه‌گیری قند خون قبل و بعد از ورزش در افراد مصرف‌کننده انسولین یا داروهای خاص ضروری است، زیرا ورزش شدید ممکن است در برخی موارد به‌طور موقت قند خون را افزایش دهد (به دلیل ترشح هورمون‌های استرس).
- مصرف دارو طبق تجویز پزشک: حفظ خط دفاعی اصلی برای افرادی که با تغییر سبک زندگی به تنهایی قادر به کنترل قند خون نیستند، داروهای خوراکی کاهنده قند خون نقش حیاتی دارند.
- داروهای خوراکی (مانند متفورمین) متفورمین معمولا با کاهش تولید گلوکز توسط کبد و افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین همراه است. مصرف دقیق و سر وقت این داروها نقش مهمی در جلوگیری از افزایش ناگهانی قند خون پس از غذا دارد. برای آشنایی بیشتر با داروهای دیابت می‌توانید به نوشتار «داروهای خوراکی کاهش دهنده قند خون (قرص قند)» مراجعه کنید؛
- انسولین درمانی تزریق انسولین (چه پایه و چه بولوس قبل از غذا) باید بر اساس برنامه‌ریزی دقیق کربوهیدرات‌ها و سطوح قند خون لحظه‌ای صورت گیرد. هرگونه وقفه یا تغییر در دوز بدون مشورت با تیم درمانی می‌تواند منجر به هایپرگلیسمی شدید و حتی کتواسیدوز دیابتی شود. برای آشنایی بیشتر با انسولین و کارکردهای آن اینجا کلیک کنید.
- مدیریت استرس: خاموش کردن آژیر خطر داخلی از آنجاکه استرس مزمن باعث افزایش مداوم کورتیزول و مقاومت به انسولین می‌شود، مدیریت استرس یک استراتژی مستقیم برای کنترل قند خون است.
- خواب کافی کمبود خواب باعث افزایش مقاومت به انسولین در روز بعد می‌شود. هدف باید ۷ تا ۹ ساعت خواب با کیفیت در شب باشد؛
- تکنیک‌های آرام‌سازی مدیتیشن، تمرینات تنفسی عمیق (به‌ویژه تنفس آهسته دیافراگمی)، یوگا و صرف زمان برای فعالیت‌های لذت‌بخش، سطح هورمون‌های استرس را کاهش می‌دهد؛
- کاهش محرک‌های اضطراب‌زا در صورت امکان، شناسایی و کاهش منابع استرس مزمن در محیط کار یا زندگی.
- پایش منظم قند خون: کلید خودآموزی و تنظیم دقیق
اندازه‌گیری منظم قند خون صرفا یک آزمایش نیست؛ بلکه داده‌های لازم برای تنظیم دقیق رژیم غذایی، دوز دارو و سطح فعالیت را فراهم می‌کند.
- اندازه‌گیری‌های متوالی برای افراد دارای تشخیص دیابت نوع ۱، اندازه‌گیری قند خون قبل از هر وعده غذایی، قبل از خواب و ۲ ساعت پس از غذا (یا بر اساس نظر پزشک) توصیه می‌شود؛
- استفاده از مانیتورینگ مداوم گلوکز (CGM) این دستگاه‌ها روندهای تغییر قند را به‌صورت ۲۴ ساعته نشان می‌دهند و به فرد امکان می‌دهند تا واکنش بدن خود را به غذاها یا داروها در زمان واقعی ببیند؛
- بررسی هموگلوبین A1c (HbA1c) این آزمایش میانگین قند خون فرد در ۳ ماه گذشته را نشان می‌دهد و معیار اصلی برای ارزیابی کنترل بلندمدت است.
جمع‌بندی: ساختار یک زندگی پایدار با قند خون کنترل‌شده
کنترل قند خون بالا مسیری یکباره نیست، بلکه یک تعهد مادام‌العمر به تعادل است. موفقیت در این زمینه از طریق درک این نکته حاصل می‌شود که قند خون تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارد و تنها به دارو محدود نمی‌شود.
ترکیب آگاهی، تغذیه متعادل، ورزش منظم و آرامش روحی ستون‌های اصلی سلامت پایدار در افراد دارای تشخیص دیابت است. هر فردی باید یاد بگیرد که چگونه بدن او به غذاهای مختلف (تعیین شاخص گلیسمی)، سطح استرس و میزان خواب واکنش نشان می‌دهد. این خودآگاهی موجب می‌شود که فرد نه تنها بر وضعیت فعلی قند خون، بلکه بر پیشگیری از نوسانات شدید و عوارض طولانی‌مدت نیز مسلط شود. هرچه شناخت بدن و پاسخ‌های آن دقیق‌تر باشد، مهار قند خون آسان‌تر و زندگی شیرین‌تر خواهد بود.
یک نظر
[…] بیشتر با علائم قند خون بالا می‌توانید به نوشتار «چرا قند خون بالا می‌رود؟ علل و روش‌های کنترل» مراجعه […]