کورتیزول و قند خون: نقش‌ها و کارکردها

 3. سایر کارکردهای کورتیزول
علاوه‌بر نقش‌های اصلی ذکر شده، کورتیزول در تعدادی از فرآیندهای فیزیولوژیکی دیگر نیز دخالت دارد:

• تقویت حافظه و شناخت  در سطوح فیزیولوژیک، کورتیزول می‌تواند تاثیر مثبتی بر فرآیندهای یادگیری و حافظه، به‌ویژه حافظه کوتاه‌مدت در موقعیت‌های استرس‌زا، داشته باشد. این اثر از طریق تعامل با گیرنده‌های گلوکوکورتیکوئید در هیپوکامپ رخ می‌دهد؛
• تأثیر بر خلق‌وخو و احساسات تغییرات در سطوح کورتیزول می‌تواند بر خلق‌وخو، اضطراب، افسردگی و سطوح کلی شادکامی تاثیر بگذارد. سطوح مزمن بالای کورتیزول با اضطراب و افسردگی مرتبط است؛
• مهار عملکردهای غیرضروری در شرایط استرس در شرایط استرس حاد، بدن منابع خود را برای مقابله با تهدید فوری تخصیص می‌دهد. کورتیزول می‌تواند برخی عملکردهایی که در آن لحظه حیاتی نیستند، مانند رشد، تولید مثل و سیستم گوارشی را به طور موقت سرکوب کند تا انرژی بیشتری در دسترس باشد.

۴. اختلالات مرتبط با کورتیزول
اختلال در تولید یا عمل کورتیزول می‌تواند منجر به طیف وسیعی از مشکلات سلامتی شود:

• کمبود کورتیزول (Hypocortisolism)
  • بیماری آدیسون (Addison’s Disease) شایع‌ترین علت کمبود کورتیزول (و اغلب آلدوسترون) ناشی از آسیب به غدد فوق کلیوی (مانند بیماری‌های خودایمنی، عفونت‌ها و خونریزی) است. علائم بیماری آدیسیون شامل خستگی شدید، ضعف عضلانی، کاهش وزن، تهوع، استفراغ، درد شکم، افت فشار خون (به‌ویژه در حالت ایستاده)، تیرگی پوست (هیپرپیگمنتیشن) در نواحی خاص و میل به مصرف نمک می‌شود. در این بیماران، ترشح ACTH  بالا می‌رود تا غدد فوق کلیوی را تحریک کند، که منجر به تیرگی پوست می‌شود؛
  • نارسایی ثانویه هیپوفیز در این حالت تولید ACTH کاهش یافته و در نتیجه تولید کورتیزول از غدد فوق کلیوی کم می‌شود. این وضعیت کمتر با اختلال در تولید مینرالوکورتیکوئیدها همراه است.
• افزایش کورتیزول (Hypercortisolism)
  • سندرم کوشینگ (Cushing’s Syndrome) به هر وضعیتی که منجر به افزایش طولانی‌مدت سطح کورتیزول شود «سندرم کوشینگ» گفته می‌شود. این سندرم می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد:
    • علت آدرنال (5 تا 10%)   تومورهای غدد فوق کلیوی (خوش‌خیم یا بدخیم) که باعث تولید بیش از حد کورتیزول می‌شوند؛
    • علت هیپوفیز (80 تا 90%) تومورهای هیپوفیز (اغلب آدنوم‌ها) که ACTH بیش از حد ترشح می‌کنند (بیماری کوشینگ). این ACTH اضافی غدد فوق کلیوی را برای تولید کورتیزول زیاد تحریک می‌کند؛
    • علت اکتوپیک (10 تا 15%)  تومورهای خارج از هیپوفیز (مانند تومورهای ریه، پانکراس، یا تیموس) که ACTH را به صورت نابجا ترشح می‌کنند.
    • مصرف داروها (i-atrogenic) شایع‌ترین علت سندرم کوشینگ مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدهای اگزوژن (مانند پردنیزولون، دگزامتازون) برای درمان بیماری‌های التهابی است.

علائم سندرم کوشینگ

• • افزایش قند خون، دیابت یا بدتر شدن کنترل قند خون؛
  • چاقی مرکزی (چربی در ناحیه شکم، ماه صورت (Moon Face) و پشت گردن – قوز بوفالو)؛
  • ضعف عضلانی، به‌ویژه در اندام‌های بالایی و پایینی؛
  • نازک شدن پوست، کبودی آسان، ترک‌های پوستی بنفش (استریا)؛
  • افزایش فشار خون؛
  • پوکی استخوان؛
  • اختلالات روحی (افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری)؛
  • در زنان، آکنه، هیرسوتیسم (افزایش موهای زائد) و اختلالات قاعدگی.

علائم کورتیزول چیست؟

کورتیزول یک هورمون استرسی است که در غدد فوق کلیوی تولید می‌شود و نقش‌های کلیدی در تنظیم فشار خون، متابولیسم گلوکز، پاسخ ایمنی و توازن الکترولیت‌ها دارد. بیشتر شدن یا کمتر شدن این هورمون می‌تواند علائم مختلفی ایجاد کند. در ادامه به علائم بیش فعالیت کورتیزول (هیپرکورتیسم) و کم‌کاری آن (هیپوکورتیسم) اشاره شده است.

علائم سطح بالای کورتیزول (سندروم کوشینگ)

• افزایش وزن و چاقی موضعی؛
• تجمع چربی در ناحیه شکم، صورت (صورت ماه‌گون)، و پشت گردن (نشانه گرفتگی گردن یا “قهرمان پشت”)؛
• تغییرات جلدی؛
• کبودی راحت، جوش‌های پوستی، و باریک شدن پوست؛
• اختلالات قند خون؛
• مقاومت به انسولین و بالا رفتن قند خون (حتی منجر به دیابت شبه‌کوشینگی می‌شود (یک اختلال هورمونی نادر است که به علت افزایش شدید کورتیزول در مدت طولانی مدت ایجاد می‌شود).
• تغییرات روحیه و خواب؛
• بی‌خوابی، اضطراب، افسردگی، یا تحریک‌پذیری؛
• کاهش قدرت عضلانی و ضعف عضلات به دلیل افزایش تجزیه پروتئین؛
• افزایش فشار خون؛
• بدلیل احتباس سدیم و نگهداری آب بدن.

کورتیزول بالا نشانه چیست؟

کورتیزول یکی از هورمون‌های کلیدی در بدن انسان است که نقش حیاتی در پاسخ به استرس، تنظیم متابولیسم، کنترل قند خون، تنظیم فشار خون و حفظ تعادل الکترولیت‌ها ایفا می‌کند. این هورمون توسط غدد فوق کلیوی که در بالای کلیه‌ها قرار دارند، ترشح می‌شود. در شرایط استرس (چه فیزیکی و چه روانی) بدن برای مقابله با موقعیت، سطح کورتیزول را افزایش می‌دهد. این افزایش موقتی به بدن کمک می‌کند تا انرژی لازم را فراهم کند، هوشیاری را بالا ببرد و پاسخ التهابی را سرکوب نماید. با این حال، هنگامی که سطح کورتیزول به‌صورت مزمن و برای مدت طولانی بالا باقی می‌ماند، این امر می‌تواند عواقب مخربی برای سلامت داشته باشد و منجر به بروز طیف وسیعی از مشکلات جسمی و روانی شود. به وضعیتی که سطح کورتیزول به طور غیرطبیعی بالا باشد، «هیپرکورتیزولیسم» گفته می‌شود که رایج‌ترین شکل آن «سندرم کوشینگ» است.

مهم‌ترین نشانه‌ها و علایم کورتیزول بالا

بالا بودن مزمن کورتیزول می‌تواند طیف گسترده‌ای از علائم را در بدن ایجاد کند که درک آنها برای تشخیص زودهنگام و مدیریت صحیح بیماری بسیار حائز اهمیت است. این علائم ممکن است به تدریج ظاهر شوند و در ابتدا با عوارض ناشی از استرس عادی اشتباه گرفته شوند.
۱. افزایش وزن غیرعادی و چاقی موضعی (به‌ویژه در شکم و صورت)
یکی از بارزترین نشانه‌های کورتیزول بالا افزایش وزن است. کورتیزول باعث افزایش اشتها، به‌ویژه تمایل به مصرف غذاهای پرکالری، شیرین و چرب می‌شود. همچنین، با تاثیر بر توزیع چربی در بدن منجر به تجمع بیش از حد چربی در ناحیه شکم (چاقی مرکزی) و صورت می‌شود. این تجمع چربی در شکم نه تنها ظاهر ناخوشایندی ایجاد می‌کند، بلکه با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت مرتبط است؛
۲. صورت گرد و پُف‌دار (صورت ماه‌گون)
تجمع چربی در ناحیه صورت، به‌ویژه در گونه‌ها و اطراف گردن، باعث ایجاد ظاهری گرد و پُف‌دار می‌شود که به آن «صورت ماه‌گون (Moon Face)» می‌گویند. این تغییر ظاهری به دلیل افزایش چربی زیرجلدی در این نواحی رخ می‌دهد و یکی از علائم کلاسیک سندرم کوشینگ محسوب می‌شود.
۳. پوستی نازک، مستعد کبودی، ایجاد خطوط کشیدگی ارغوانی یا صورتی روی پوست (استریا)
کورتیزول بالا بر بافت همبند و کلاژن پوست تاثیر منفی می‌گذارد. این هورمون باعث نازک شدن پوست، کاهش الاستیسیته و ضعف دیواره عروق خونی می‌شود. در نتیجه، پوست به راحتی دچار کبودی می‌شود، حتی با ضربه‌های جزئی. همچنین، افزایش سریع وزن و کشیدگی پوست در نواحی مختلف بدن (مانند شکم، ران‌ها، بازوها و سینه) منجر به ایجاد خطوط کشیدگی پهن با رنگ ارغوانی یا صورتی می‌شود که به آنها «استریا (Striae)» گفته می‌شود. این خطوط کشیدگی در افراد مبتلا به هیپرکورتیزولیسم معمولا پهن‌تر و قرمزتر از استریای ناشی از افزایش وزن معمولی هستند؛
۴. ضعف و تحلیل رفتن عضلات (به‌ویژه در دست و پا)
کورتیزول بالا اثر کاتابولیک (تخریب‌کننده) بر پروتئین‌ها دارد. این بدان معناست که بدن برای تامین انرژی شروع به تجزیه بافت‌های عضلانی می‌کند. این فرآیند منجر به ضعف پیشرونده عضلانی، به‌ویژه در عضلات اندام‌ها (دست‌ها و پاها) و لگن می‌شود. افراد ممکن است در انجام کارهای روزمره مانند بلند شدن از صندلی، بالا رفتن از پله‌ها یا بلند کردن اشیاء دچار مشکل شوند؛
۵. افزایش قند خون و ابتلا یا تشدید دیابت نوع ۲
کورتیزول یکی از هورمون‌های ضد انسولینی است. این هورمون با افزایش تولید گلوکز توسط کبد (گلوکونئوژنز) و کاهش حساسیت بافت‌ها به انسولین (مقاومت به انسولین) باعث افزایش سطح قند خون می‌شود. این اثر می‌تواند منجر به بروز دیابت نوع ۲ در افرادی شود که زمینه ابتلا به آن را دارند، یا دیابت موجود را تشدید کند و کنترل آن را بسیار دشوار سازد؛
۶. اختلالات خواب، بی‌خوابی و احساس خستگی دائمی
به‌طور طبیعی کورتیزول در طول روز و شب الگوی ترشح خاصی دارد. اوج ترشح آن در اوایل صبح و کمترین میزان آن در نیمه شب است. افزایش مزمن کورتیزول این چرخه طبیعی را مختل می‌کند و می‌تواند باعث مشکلات خواب، بی‌خوابی، دشواری در به خواب رفتن یا بیدار شدن مکرر در طول شب شود. این اختلالات خواب به نوبه خود منجر به احساس خستگی مزمن، کاهش تمرکز و اختلال در عملکرد روزانه می‌گردد؛
۷. تغییر خلق‌وخو: افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری و عصبانیت بی‌دلیل
تاثیر کورتیزول بر مغز و سیستم عصبی مرکزی گسترده است. سطوح بالای این هورمون می‌تواند بر انتقال‌دهنده‌های عصبی تاثیر گذاشته و منجر به تغییرات خلقی شود. بسیاری از افراد مبتلا به هیپرکورتیزولیسم دچار علائم افسردگی، اضطراب، تحریک‌پذیری، زودرنجی و نوسانات خلقی می‌شوند. این تغییرات روانی می‌تواند کیفیت زندگی را به شدت تحت تاثیر قرار دهد؛
۸. افزایش فشار خون
کورتیزول با افزایش حساسیت عروق خونی به هورمون‌های تنگ‌کننده عروق (مانند اپی‌نفرین) و افزایش بازجذب سدیم و آب توسط کلیه‌ها به بالا رفتن فشار خون کمک می‌کند. فشار خون بالا یکی از عوارض جدی هیپرکورتیزولیسم است که خطر بروز بیماری‌های قلبی، سکته مغزی و آسیب به کلیه‌ها را افزایش می‌دهد؛
۹. کاهش قدرت دفاعی بدن (افزایش عفونت‌ها)
یکی از اثرات شناخته شده کورتیزول سرکوب سیستم ایمنی بدن است. اگرچه این اثر در کوتاه مدت برای کنترل التهاب مفید است، اما در بلند مدت کاهش فعالیت سیستم ایمنی بدن را در برابر عوامل بیماری‌زا مانند باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند. در نتیجه، افراد مبتلا به کورتیزول بالا بیشتر مستعد ابتلا به عفونت‌های مکرر یا شدیدتر هستند؛
۱۰. کاهش میل جنسی و اختلالات قاعدگی در خانم‌ها
کورتیزول بالا می‌تواند در تعادل هورمون‌های جنسی نیز اختلال ایجاد کند. در زنان این امر ممکن است منجر به نامنظم شدن چرخه قاعدگی، قاعدگی‌های سنگین یا قطع کامل قاعدگی (آمنوره) شود. همچنین، کاهش میل جنسی (لیبیدو) در هر دو جنس زن و مرد نیز از عوارض شایع هیپرکورتیزولیسم است.