گیاهان کاهش‌دهنده قند خون (تاثیر علمی، کاربردها و احتیاطات)
کنترل قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت (دیابت نوع 1 و دیابت نوع 1) و پیش دیابت، چه از منظر طب نوین و چه در رویکردهای سنتی، همواره از اولویت بالایی برخوردار بوده است. دیابت بیماری مزمنی است که با افزایش سطح گلوکز خون مشخص می‌شود و در صورت عدم مدیریت صحیح می‌تواند منجر به عوارض جدی و تهدیدکننده حیات در بلندمدت گردد، از جمله آسیب به کلیه‌ها (نفروپاتی)، چشم‌ها (رتینوپاتی)، سیستم عصبی (نوروپاتی)، زخم پای دیابتی. در این راستا، طب سنتی از دیرباز به خواص درمانی گیاهان مختلف برای کمک به تنظیم قند خون اشاره کرده است. در سال‌های اخیر نیز مطالعات علمی متعددی نیز به منظور ارزیابی و تایید اثرات این گیاهان در حال انجام است. در این نوشتار از مجله شکربان به معرفی علمی، کاربردهای عملی و ملاحظات احتیاطی در خصوص برخی از برجسته‌ترین گیاهان کاهش‌دهنده قند خون پرداخته شده است.
اهمیت کنترل قند خون و نقش گیاهان دارویی
دیابت نوع 2، شایع‌ترین شکل دیابت، اغلب با مقاومت به انسولین (وضعیتی که سلول‌های بدن به انسولین پاسخ کافی نمی‌دهند) و یا نارسایی نسبی پانکراس در تولید انسولین کافی همراه است. پیش‌دیابت نیز مرحله‌ای است که سطح قند خون بالاتر از حد طبیعی است، اما به اندازه‌ای بالا نیست که به عنوان دیابت تشخیص داده شود. در هر دو حالت، مدیریت سبک زندگی (شامل رژیم غذایی سالم، ورزش منظم و حفظ وزن مناسب) نقشی حیاتی ایفا می‌کند.
به دلیل دارا بودن ترکیبات زیست‌فعال متنوع، گیاهان دارویی پتانسیل بالایی در کمک به کنترل قند خون دارند. این ترکیبات می‌توانند از طرق مختلفی عمل کنند، از جمله:
- بهبود حساسیت به انسولین کمک به سلول‌ها برای استفاده بهتر از انسولین موجود؛
- کاهش جذب گلوکز کند کردن روند ورود قند از دستگاه گوارش به جریان خون؛
- تحریک ترشح انسولین تحریک پانکراس به تولید انسولین بیشتر؛
- خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی محافظت از سلول‌های بتا در پانکراس در برابر آسیب‌های اکسیداتیو و التهابی؛
- کاهش استرس اکسیداتیو که با مقاومت به انسولین و پیشرفت دیابت مرتبط است.
در ادامه به تفصیل به معرفی برخی از گیاهان کاهنده قند خون پرداخته شده است.
شنبلیله (Fenugreek)
شنبلیله، گیاهی از خانواده بقولات، قرن‌هاست که در طب سنتی برای درمان دیابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاثیر علمی شنبلیله بر قند خون
- فیبر محلول دانه‌های شنبلیله حاوی مقدار قابل توجهی فیبر محلول، به‌ویژه گالاکتومانان، هستند. این فیبرها با تشکیل یک لایه ژلاتینی در دستگاه گوارش سرعت تخلیه معده را کاهش داده و جذب گلوکز را در روده کند می‌کنند. این مکانیسم منجر به کاهش پیک قند خون پس از صرف غذا می‌شود؛
- 4-هیدروکسی ایزولوسین (4-HIL) این آمینو اسید خاص موجود در شنبلیله در مطالعات حیوانی و برخی مطالعات انسانی نشان داده است که فعالیت سلول‌های بتا در پانکراس را بهبود می‌بخشد و ترشح انسولین را در پاسخ به گلوکز افزایش می‌دهد؛
- کاهش مقاومت به انسولین برخی تحقیقات نشان داده‌اند که مصرف شنبلیله می‌تواند به بهبود حساسیت سلول‌ها به انسولین کمک کند؛
- کاهش HbA1c مطالعات بالینی ارتباط مثبتی بین مصرف منظم شنبلیله و کاهش سطح هموگلوبین A1c (HbA1c)، که نشان‌دهنده میانگین قند خون در دو تا سه ماه گذشته است، گزارش کرده‌اند.
کاربردهای شنبلیله
- دمنوش خیساندن دانه‌های شنبلیله در آب گرم و مصرف آن؛
- ادویه استفاده از دانه‌های کامل یا پودر شده شنبلیله در غذاها؛
- مکمل کپسول یا عصاره استاندارد شده شنبلیله.
احتیاطات
- بو شنبلیله بوی تند و خاصی دارد که ممکن است برای برخی ناخوشایند باشد؛
- عوارض گوارشی در برخی افراد ممکن است باعث نفخ، دل‌پیچه یا اسهال شود؛
- رقیق‌کننده خون شنبلیله ممکن است اثرات ضد انعقادی داشته باشد، بنابراین در افراد مصرف‌کننده داروهای رقیق‌کننده خون (مانند وارفارین) می‌بایست با احتیاط فراوان و تحت نظر پزشک مصرف شود؛
- زنان باردار مصرف شنبلیله در دوران بارداری توصیه نمی‌شود، زیرا ممکن است باعث انقباضات رحمی شود.
دارچین (Cinnamon)
دارچین، ادویه‌ای محبوب با طعم شیرین و معطر، نه تنها به غذاها عطر و طعم می‌بخشد، بلکه خواص دارویی قابل توجهی نیز دارد.
تاثیر علمی دارچین بر قند خون
- اثرات شبیه انسولین ترکیبات فعال موجود در دارچین، به‌ویژه تیانول (Type A polymer) و پروآنتوسیانیدین‌ها، فعالیت بیولوژیکی شبیه به انسولین از خود نشان داده‌اند. این ترکیبات می‌توانند به گیرنده‌های انسولین متصل شده و یا مسیرهای پیام‌رسانی انسولین را فعال کنند؛
- افزایش حساسیت به انسولین مطالعات متعدد نشان داده‌اند که دارچین می‌تواند مقاومت به انسولین را در سلول‌های عضلانی و چربی کاهش دهد، که این امر به استفاده بهتر گلوکز توسط سلول‌ها کمک می‌کند؛
- مهار آنزیم‌های گوارشی دارچین می‌تواند فعالیت برخی آنزیم‌های دخیل در هضم کربوهیدرات‌ها را مهار کند، که منجر به کاهش سرعت تجزیه نشاسته به گلوکز و در نتیجه کاهش جذب آن می‌شود؛
- کاهش قند خون ناشتا بسیاری از مطالعات بالینی، مصرف منظم دارچین را با کاهش معنادار قند خون ناشتا در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 مرتبط دانسته‌اند؛
- کاهش HbA1c برخی تحقیقات نشان داده‌اند که دارچین می‌تواند به کاهش سطح HbA1c نیز کمک کند، هرچند نتایج در این زمینه کمتر قوی و یکنواخت است.
کاربردهای دارچین
- ادویه اضافه کردن به غذاهای شیرین و شور، نوشیدنی‌ها (مانند چای و قهوه) و دسرها؛
- دمنوش جوشاندن چوب دارچین یا پودر آن در آب؛
- مکمل کپسول یا عصاره دارچین.
احتیاطات مصرف دارچین
- نوع دارچین دو نوع اصلی دارچین وجود دارد: دارچین سیلان (Cinnamomum verum) که «دارچین واقعی» نامیده می‌شود و کمترین میزان کومارین را دارد و دارچین کاسیا (Cinnamomum aromaticum) که رایج‌تر و ارزان‌تر است اما حاوی مقادیر بالاتری از کومارین است. کومارین در مقادیر زیاد می‌تواند برای کبد سمی باشد. بنابراین، مصرف طولانی‌مدت و مقادیر بالای دارچین کاسیا توصیه نمی‌شود؛
- مصرف زیاد مصرف مقادیر بسیار زیاد دارچین ممکن است باعث ناراحتی معده، سوزش سر دل یا واکنش‌های آلرژیک شود؛
- تداخل دارویی دارچین ممکن است با داروهای ضد انعقاد (مانند هپارین)، داروهای دیابت و داروهای موثر بر کبد تداخل داشته باشد.
مریم گلی (Sage)
مریم گلی، گیاهی معطر با برگ‌های خاکستری-سبز، به دلیل خواص ضد التهابی و آنتی‌اکسیدانی قوی خود شناخته شده است و در طب سنتی برای کنترل قند خون نیز به کار رفته است.
تاثیر علمی مریم گلی بر قند خون
- تنظیم ترشح انسولین مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی نشان داده‌اند که عصاره مریم گلی می‌تواند به بهبود حساسیت به انسولین و همچنین تنظیم ترشح انسولین از سلول‌های بتا کمک کند؛
- آنتی‌اکسیدان‌ها مریم گلی سرشار از ترکیبات فنولیک، مانند اسید رزمارینیک و کارنوزیک اسید است که دارای خواص آنتی اکسیدانی قوی هستند. این ترکیبات می‌توانند از سلول‌های بدن، از جمله سلول‌های پانکراس، در برابر آسیب‌های ناشی از استرس اکسیداتیو محافظت کنند؛
- کاهش قند خون برخی مطالعات بالینی مصرف عصاره مریم گلی را با کاهش سطح قند خون ناشتا و پس از غذا در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 مرتبط دانسته‌اند.
کاربردها
- دمنوش دم کردن برگ‌های خشک یا تازه مریم‌گلی در آب داغ؛
- عصاره مصرف عصاره استاندارد شده در کپسول یا مایع؛
- ادویه در آشپزی برای طعم‌دار کردن غذاها.
احتیاطات مصرف مریم گلی
- مصرف در دوران بارداری و شیردهی: مصرف مریم‌گلی در دوران بارداری و شیردهی توصیه نمی‌شود، زیرا ممکن است اثرات نامطلوبی داشته باشد.
- تداخل دارویی: مریم‌گلی ممکن است با داروهای دیابت، داروهای ضد انعقاد و داروهایی که سطح قند خون را کاهش می‌دهند، تداخل داشته باشد.
- عوارض جانبی: در مقادیر زیاد، ممکن است باعث سرگیجه، تشنج یا افزایش فشار خون شود.
خرفه (Purslane)
خرفه، گیاهی علفی با برگ‌های گوشتی و آبدار، نه تنها به عنوان یک سبزی خوراکی، بلکه به عنوان یک داروی سنتی نیز شناخته شده است.
تاثیر علمی خرفه بر قند خون
- منبع امگا-3 گیاهی خرفه یکی از معدود منابع گیاهی غنی از اسیدهای چرب امگا-3، به‌ویژه آلفا-لینولنیک اسید (ALA) است. امگا-3ها دارای خواص ضد التهابی هستند و می‌توانند به بهبود پروفایل لیپیدی و حساسیت به انسولین کمک کنند؛
- آنتی‌اکسیدان‌ها حاوی مقادیر قابل توجهی ویتامین C، بتا-کاروتن و فلاونوئیدها است که به عنوان آنتی‌اکسیدان‌های قوی عمل کرده و از آسیب سلولی جلوگیری می‌کنند؛
- کاهش قند خون مطالعات حیوانی و برخی تحقیقات مقدماتی روی انسان نشان داده‌اند که مصرف خرفه می‌تواند منجر به کاهش سطح قند خون و بهبود حساسیت به انسولین شود؛
- مهار جذب گلوکز فیبرهای موجود در خرفه نیز ممکن است در کاهش سرعت جذب گلوکز نقش داشته باشند.
کاربردهای خر فه
- مصرف خوراکی به‌صورت خام در سالادها، یا پخته شده در آشپزی؛
- دمنوش دم کردن برگ‌های خشک خرفه؛
- عصاره عصاره مایع یا پودر خرفه.
احتیاطات مصرف خرفه
- اگزالات خرفه حاوی اگزالات است که در افراد مستعد سنگ کلیه می‌بایست با احتیاط مصرف شود؛
- مصرف متعادل مانند هر ماده غذایی یا گیاه دارویی، مصرف متعادل آن توصیه می‌شود؛
- تداخل دارویی اطلاعات در مورد تداخل دارویی خرفه محدود است، اما توصیه می‌شود با پزشک مشورت شود، به‌ویژه اگر داروهای خاصی مصرف می‌کنید.
زردچوبه (Turmeric)
زردچوبه، ادویه پررنگ نارنجی، نه تنها به عنوان رنگ‌دهنده و طعم‌دهنده غذاها، بلکه به دلیل خواص دارویی شگفت‌انگیز خود، به‌ویژه ماده فعال اصلی آن یعنی کورکومین، مورد توجه فراوان قرار گرفته است.
تاثیر علمی زردچوبه بر قند خون
- کورکومین و خواص ضد دیابتی کورکومین دارای خواص ضد التهابی، آنتی‌اکسیدانی و هیپوگلیسمیک قوی است؛
- کاهش مقاومت به انسولین کورکومین می‌تواند مسیرهای سیگنالینگ سلولی مرتبط با مقاومت به انسولین را تعدیل کند و حساسیت سلول‌ها به انسولین را افزایش دهد؛
- محافظت از سلول‌های بتا خواص آنتی‌اکسیدانی کورکومین به محافظت از سلول‌های بتا در پانکراس در برابر آسیب‌های ناشی از استرس اکسیداتیو و التهاب کمک می‌کند، که این امر در پیشگیری و مدیریت دیابت بسیار مهم است؛
- کاهش قند خون مطالعات نشان داده‌اند که مصرف زردچوبه یا کورکومین می‌تواند به کاهش قند خون ناشتا، قند خون پس از غذا و همچنین HbA1c کمک کند؛
- بهبود عملکرد اندوتلیال کورکومین ممکن است با بهبود عملکرد عروق خونی (اندوتلیوم)، که اغلب در دیابت مختل می‌شود، به سلامت عمومی کمک کند.
کاربردهای زردچوبه
- ادویه استفاده در انواع غذاهای هندی، خاورمیانه‌ای و سایر آشپزخانه‌ها؛
- شیر طلایی (Golden Milk) مخلوطی از شیر (گیاهی یا لبنی)، زردچوبه، فلفل سیاه (که جذب کورکومین را افزایش می‌دهد)، و سایر ادویه‌ها؛
- مکمل مکمل‌های حاوی عصاره استاندارد شده کورکومین، اغلب همراه با فلفل سیاه (پیپرین) برای افزایش فراهمی زیستی.
احتیاطات
- فراهمی زیستی پایین کورکومین به تنهایی جذب ضعیفی در بدن دارد. مصرف آن همراه با فلفل سیاه (حاوی پیپرین) یا چربی‌های سالم، جذب آن را به‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد؛
- رقیق‌کننده خون مانند برخی گیاهان دیگر، زردچوبه نیز ممکن است خواص ضد انعقادی داشته باشد و با داروهای رقیق‌کننده خون تداخل کند؛
- مشکلات کیسه صفرا افراد با مشکلات صفراوی، مانند سنگ کیسه صفرا، باید در مصرف زردچوبه با احتیاط عمل کنند، زیرا ممکن است باعث انقباض کیسه صفرا شود؛
- تداخل دارویی ممکن است با داروهای ضد انعقاد، داروهای دیابت و داروهایی که توسط آنزیم‌های کبدی متابولیزه می‌شوند، تداخل داشته باشد.
جینسینگ (Ginseng)
جینسینگ، یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین گیاهان دارویی در طب سنتی شرق آسیا، به‌ویژه جینسینگ قرمز کره‌ای، به دلیل خواص آداپتوژنیک (افزایش دهنده مقاومت بدن در برابر استرس) و اثرات مفید بر قند خون شناخته شده است.
تاثیر علمی جنسینگ بر قند خون
- مکانیسم‌های متنوع جینسینگ از طریق چندین مکانیسم به کنترل قند خون کمک می‌کند:
- کاهش جذب گلوکز ترکیبات فعال جینسینگ، به‌ویژه گینسنوزیدها (Ginsenosides)، ممکن است سرعت جذب گلوکز در روده را کاهش دهند؛
- افزایش حساسیت به انسولین جینسینگ می‌تواند حساسیت گیرنده‌های انسولین را بهبود بخشد؛
- تحریک ترشح انسولین مطالعات نشان داده‌اند که جینسینگ می‌تواند ترشح انسولین از سلول‌های بتا را در پاسخ به سطوح بالای گلوکز تحریک کند؛
- آنتی‌اکسیدان و ضد التهاب جینسینگ خواص آنتی‌اکسیدانی و ضد التهابی دارد که به محافظت از سلول‌های پانکراس کمک می‌کند.
- کاهش قند خون ناشتا و پس از غذا مطالعات متعدد، از جمله کارآزمایی‌های بالینی، مصرف جینسینگ را با کاهش معنی‌دار قند خون ناشتا و قند خون پس از غذا در افراد دارای تشخیص دیابت نوع 2 مرتبط دانسته‌اند.
- کاهش HbA1c برخی مطالعات نیز کاهش جزئی در HbA1c را پس از مصرف منظم جینسینگ گزارش کرده‌اند.
کاربردهای جنسینگ
- ریشه خشک جوشاندن ریشه جینسینگ در آب برای تهیه دمنوش؛
- مکمل کپسول، قرص یا عصاره استاندارد شده؛
- محصولات تقویتی نوشیدنی‌های انرژی‌زا یا محصولات غذایی حاوی جینسینگ.
احتیاطات
- نوع جینسینگ تفاوت‌هایی بین انواع مختلف جینسینگ (مانند جینسینگ کره‌ای، آمریکایی و سیبری) وجود دارد. جینسینگ کره‌ای قرمز، که معمولا فرآوری شده و حرارت دیده است، اغلب در مطالعات دیابت بیشتر مورد بررسی قرار گرفته است؛
- مصرف شبانه جینسینگ ممکن است اثرات محرک داشته باشد و باعث بی‌خوابی شود، بنابراین بهتر است در ساعات پایانی روز مصرف نشود؛
- تداخل دارویی جینسینگ می‌تواند با داروهای ضد انعقاد (مانند وارفارین)، داروهای دیابت، داروهای فشار خون و داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی تداخل داشته باشد؛
- تغییرات هورمونی مصرف طولانی‌مدت جینسینگ ممکن است در برخی افراد باعث تغییرات هورمونی شود؛
- فشار خون در افراد با فشار خون بالا، مصرف جینسینگ می‌بایست با احتیاط و تحت نظر پزشک باشد.
برگ خشک مورینگا (Moringa Oleifera)
مورینگا، که به «درخت معجزه» نیز معروف است، در بسیاری از مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری یافت می‌شود و برگ‌ها، میوه‌ها، دانه‌ها و ریشه‌های آن دارای خواص تغذیه‌ای و دارویی فراوانی هستند.
تاثیر علمی برگ خشک مورینگا
- تنظیم قند خون مطالعات اخیر، به‌ویژه روی حیوانات آزمایشگاهی و همچنین مطالعات مقدماتی انسانی، نشان داده‌اند که پودر برگ خشک مورینگا می‌تواند سطح قند خون را کاهش دهد؛
- فیبر و پروتئین برگ‌های مورینگا منبع خوبی از فیبر و پروتئین هستند. فیبر به کاهش جذب قند و پروتئین به احساس سیری و تنظیم بهتر قند خون کمک می‌کند؛
- محتوای آنتی‌اکسیدانی مورینگا سرشار از آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین C، بتا-کاروتن، کوئرستین و کلروژنیک اسید است. این ترکیبات می‌توانند به محافظت از سلول‌های بتا در برابر استرس اکسیداتیو که در دیابت نقش دارد، کمک کنند؛
- فعالیت شبیه انسولین برخی ترکیبات موجود در مورینگا ممکن است فعالیت شبیه به انسولین داشته باشند یا ترشح انسولین را تحریک کنند؛
- کاهش کلسترول مورینگا همچنین ممکن است به کاهش سطح کلسترول و تری‌گلیسرید خون کمک کند، که این امر برای افراد دارای تشخیص دیابتی که در معرض بیماری‌های قلبی عروقی هستند، مفید است.
کاربردهای برگ خشک مورینگا
- پودر برگ مورینگا رایج‌ترین شکل مصرف، اضافه کردن به اسموتی‌ها، ماست، سوپ، یا مخلوط کردن با آب؛
- چای مورینگا دم کردن برگ‌های خشک مورینگا؛
- مکمل کپسول یا عصاره.
احتیاطات:
- مصرف در دوران بارداری بهتر است زنان باردار قبل از مصرف مورینگا با پزشک خود مشورت کنند، به‌ویژه در مورد قسمت‌های دیگر گیاه (مانند ریشه و پوست) که ممکن است اثرات نامطلوب داشته باشند؛
- تداخل دارویی اطلاعات در مورد تداخلات دارویی مورینگا محدود است، اما به دلیل اثرات احتمالی بر قند خون و فشار خون، توصیه می‌شود با پزشک در صورت مصرف داروهای دیابت، فشار خون یا رقیق‌کننده خون مشورت شود؛
- مقدار مصرف مصرف مقادیر زیاد ممکن است باعث مشکلات گوارشی شود.
نکات کلیدی و توصیه‌های کلی
- مشورت با پزشک مهم‌ترین نکته این است که هرگونه گیاه دارویی یا مکمل جدیدی می‌بایست با مشورت پزشک یا متخصص تغذیه مصرف شود. این امر به‌ویژه برای آن دسته از افراد دارای تشخیص دیابت که داروهای تجویزی مصرف می‌کنند، ضروری است؛
- مکمل در کنار درمان اصلی گیاهان دارویی نباید به‌عنوان جایگزینی برای درمان‌های پزشکی استاندارد دیابت (مانند داروهای خوراکی کاهنده قند خون یا انسولین) در نظر گرفته شوند. آنها می‌توانند به عنوان مکمل برای کمک به کنترل بهتر قند خون عمل کنند؛
- تداخلات دارویی گیاهان دارویی می‌توانند با داروهای شیمیایی تداخل داشته باشند، یا اثر آنها را تقویت یا تضعیف کنند. به‌عنوان مثال، مصرف همزمان گیاهان کاهش‌دهنده قند خون با داروهای ضد دیابت ممکن است منجر به افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) شود؛
- تغییرات سبک زندگی هیچ گیاهی نمی‌تواند جایگزین پایبندی به یک رژیم غذایی سالم، متعادل و کم کربوهیدرات، ورزش منظم و مدیریت وزن شود. این عوامل ستون فقرات مدیریت دیابت هستند؛
- کیفیت محصولات در صورت استفاده از محصولات گیاهی از منابع معتبر و محصولات استاندارد شده و با کیفیت بالا استفاده کنید؛
- پاسخ فردی بدن افراد مختلف به گیاهان دارویی به‌طور متفاوتی پاسخ می‌دهد. آنچه برای یک فرد موثر است، ممکن است برای دیگری موثر نباشد یا عوارض جانبی داشته باشد؛
پایش قند خون هنگام شروع مصرف هر گونه گیاه دارویی، به‌طور مرتب قند خون خود را پایش کنید تا از تاثیر آن بر سطح قند خون خود مطلع شوید.
