متفورمین: کاربردها، عوارض و غیره
متفورمین (Metformin) داروی خط اول در درمان دیابت نوع ۲ است که بیش از ۶۰ سال است به‌صورت گسترده استفاده می‌شود. این دارو نه تنها سطح قند خون را کاهش می‌دهد، بلکه خطر عوارض قلبی-عروقی را نیز کاهش می‌دهد می‌کند. در بازار ایران متفورمین با نام‌های تجاری مختلفی در دسترس است که برخی از رایج‌ترین آنها عبارتند از:
- گلوکوفاژ
- متفورسام
- نیلفورمین
- ویتالوفاژ
- مهبامت
- گلوکودر
- آنیفورمین
- رومتزا
- متفورتکس
- فوبتمین
- رزفورمین
- زوگر
- رونوفاژ
متفورمین چیست؟
متفورمین یکی از پرکاربردترین داروها برای درمان قند خون بالا ناشی از دیابت نوع دو است. البته متفورمین دارای کاربردهای دیگری نیز می‌باشد که ممکن است بر اساس شرایط شما توسط پزشک تجویز شود (به‌عنوان مثال، برای کیست تخمک). در دیابت نوع دو انسولین ترشح شده توسط جزایر لانگرهانس پانکراس قادر به انتقال قند موجود در خون به داخل سلول‌ها به منظور استفاده از آنها به عنوان منبع انرژی نیست. مصرف متفورمین به تنهایی یا در ترکیب با سایر داروها به کاهش قند خون از طریق انتقال آنها به درون سلول‌ها کمک می‌کند.
در بیشتر موارد امکان کنترل دیابت نوع 2 با رژیم غذایی و ورزش وجود دارد (مصرف متفورمین برای افرادی که انسولین تزریق می‌کنند مفید نیست، چراکه بدن این افراد قادر به ترشح انسولین نیست). بر همین اساس نیاز است که دوز متفورمین مصرفی بر اساس نوع غذاهای مصرفی و میزان آنها و همچنین میزان فعالیت فیزیکی باشد. بنابراین در صورت تغییر رژیم غذایی یا وضعیت تحرک فیزیکی نیاز است که پس از بررسی وضعیت قند خون (عمدتا از طریق آزمایش خون) دوز مصرفی متفورمین نیز تغییر نماید. انواع مختلف متفورمین عبارتند از
- قرص متفورمین؛
- قرص متفورمین آهسته رَهِش (طولانی اثر)؛
- سوسپانسیون (محلول خوراکی) آهسته رهش (طولانی اثر)؛
- قرص متفورمین آهسته رَهِش 24 ساعت.
دوزهای مختلف انسولین نیز عبارتند از:
- قرص‌های خوراکی500 میلی گرم، 625 میلی گرم، 750 میلی گرم، 850 میلی گرم، 100 میلی گرم؛
- قرص‌های خوراکی آهسته رهش 500 میلی گرم، 750 میلی گرم، 100 میلی گرم؛
محلول خوراکی 500 میلی گرم/5 میلی گرم.
ویژگی‌های متفورمین عادی
- نام‌های تجاری: گلوكوفاژ (Glucophage)؛
- ویژگی‌ها
جذب سریع در دستگاه گوارش؛
نیاز به مصرف ۲-۳ بار در روز؛
عوارض گوارشی شایع‌تر (تهوع، اسهال)؛
دوز معمول ۵۰۰ میلی‌گرم روزانه.
متفورمین آهسته رهش
- نام‌های تجاری گلومتزا (Glumetza)، فورتامت (Fortamet)
ویژگی‌ها
آزادسازی تدریجی در 8 تا 10 ساعت؛
مصرف یکبار در روز؛
عوارض گوارشی کمتر؛
دوز معمول ۵۰۰ تا ۲۰۰۰ میلی‌گرم روزانه.
ترکیبات متفورمین با سایر داروها
- متفورمین + سیتاگلیپتین جانومت (Janumet)؛
- متفورمین + امپاگلیفلوزین سینجاردی (Synjardy)؛
- متفورمین + داپاگلیفلوزین زیگدو (Xigduo)؛
- مکانیسم ترکیبی بهبود کنترل قند خون از طریق چندین مسیر همزمان.
متفورمین چگونه کار می‌کند؟
مفتورمین از چند طریق مختلف به کنترل قند خون کمک می‌کند:
- کاهش میزان قند جذب شده از طریق دستگاه گوارش؛
- کاهش میزان تولید گلوکز توسط کبد (به طور کلی حدود دو-سوم گلوکز دریافتی از هر وعده غذایی به صورت گلیکوژن در کبد ذخیره می‌شود و در فاصله میان وعده‌هایی غذایی به گلوکز تجزیه شده و وارد جریان خون می‌شود. برای اطلاعات بیشتر کلیک کنید)؛
- بهبود عملکرد انسولین (انسولین هورمونی است که به بدن کمک می‌کند تا از گلوکز (قند) به‌عنوان منبع انرژی استفاده کند؛ برای آشنایی بیشتر با عملکرد انسولین کلیک کنید).
نگهداری از متفورمین در منزل
نگهداری از متفورمین در منزل به شراط خاصی نیاز ندارد و کافیست آن را در دمای منزل (20 تا 25 درجه سانتی گراد) و دور از تابش مستقیم آفتاب نگهداری کنید. در صورتی که قصد نگهداری طولانی مدت آن را ندارید می‌توانید آن را در دمای 15 تا 30 درجه سانتی گراد نگهداری کنید.
عوارض جانبی متفورمین
در این بخش مهم‌ترین عوارض رایج متفورمین بررسی شده‌اند. در صورت مشاهده هریک از این عوارض می‌بایست موضوع را با پزشک خود مطرح کنید:
- اسهال؛
- تهوع و استفراغ؛
- نفخ و متورم شدن؛
- احساس ضعف و خستگی غیرعادی؛
- درد شکم، ناراحتی معده و سوزش قلب؛
- سردرد؛
- یبوست؛
- تغییر در مزه مواد خوراکی یا حس کردن طعم فلز در دهان؛
- عفونت در بینی یا گلو، زخم گلو یا علائم سرما خوردگی.
ممکن است پس از مصرف متفورمین عوارض دیگری را تجربه کنید که در این فهرست قرار ندارند. در اینصورت می‌بایست در اولین فرصت با پزشک خود مشورت کنید.
عوارض شدید متفورمین
در حالی که مصرف متفورمین به ندرت منجر به عوارض شدید می‌شود. در این بخش عوارض شدید متفورمین بررسی شده است.
واکنش آلرژیک مصرف متفورمین ممکن است منجر به واکنش آلرژیک شود. مهم‌ترین عوارض این بخش عبارتند از:
- مشکلات تنفسی و خس خس؛
- تپش قلب؛
- تب یا بی حالی؛
- تورم غدد لنفاوی؛
- تورم صورت، لب‌ها، دهان، زبان یا گلو؛
- مشکل در بلع یا تنگی گلو؛
- خارش، راش پوستی یا رنگ پریدگی گونه‌ها؛
- تهوع و استفراغ؛
- گیجی، حس سبکی سر یا غش کردن؛
- گرفتگی عضلات شکم؛
- درد مفاصل.
اسیدوز لاکتیک مصرف متفورمین ممکن است منجر به اسیدوز لاکتیک شود (تجمع اسیدلاکتیک در خون) که مشکل جدی‌ای است. در این مورد می‌بایست مصرف متفورمین متوقف و در اولین فرصت به پزشک مراجعه کنید. مهم‌ترین علائم این مشکل عبارتند از:
- حس بی حالی؛
- درد عضلات؛
- مشکل در تنفس؛
- خواب آلودگی؛
- درد در ناحیه شکم.
کمبود ویتامین B12
مصرف متفورمین ممکن است منجر به کاهش سطح ویتامین B12 در خون شود (احتمال از طریق کاهش جذب ویتامین B12 از مواد خوراکی و نوشیدنی‌های مصرفی) که منجر به کم خونی (کاهش تعداد گلبول‌های قرمز) می‌شود. مهم‌ترین علائم کمبود ویتامین B12 عبارتند از:
- ضعف یا خستگی غیرعادی؛
- سردی دست‌ها و پاها؛
- ضربان قلب سریع یا غیرعادی؛
- رنگ پریدگی یا زردی پوست؛
- خستگی، احساس سبکی سر؛
- تنگی نفس.
افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی)
در شرایطی که متفورمین همراه با دیگر داروهای کاهنده قند خون یا انسولین استفاده می‌شود ممکن است وضعیت هیپوگلیسمی (یا افت شدید قند خون) را تجربه کنید. مهم‌ترین علائم این مشکل عبارتند از:
- سردرد؛
- بدخلقی یا نگرانی؛
- گرسنگی؛
- سرگیجه؛
- تاری دید؛
- اختلال در تکلم؛
- عرق کردن؛
- احساس تنش داشتن؛
- تپش قلب؛
- سرگیجه.
هشدارها و احتیاط‌ها
چه کسانی نباید متفورمین مصرف کنند؟
- افرادی که حساسیت آلرژیک دارند نباید متفورمین مصرف کنند؛
- افرادی که مشکلات کلیوی نباید متفورمین مصرف کنند؛
- افرادی که مشکل متابولیک اسیدوسیز دارند، شامل کتواسیدوز دیابتی.
هشدارهای ویژه:
- در صورت مصرف همزمان متفورمین با توپیرامات (داروی میگرن):
- افزایش خطر اسیدوز متابولیک
- در ترکیب با بتابلوکرها (پروپرانولول):
پنهان شدن علائم هیپوگلیسمی (تپش قلب، لرزش)
تداخلات دارویی متفورمین
- تداخلات خطرناک (ممنوعیت مصرف)
- ماده حاجب یددار (در تصویربرداری پزشکی) در صورت مصرف همزمان متفورمین و دریافت ماده حاجب یددار احتمال اسیدوز لاکتیک به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد، به‌ویژه در افرادی که مشکلات کلیوی دارند. در این شرایط نیاز است که از 48 ساعت قبل مصرف متفورمین قطع شود و 48 ساعت پس از تزریق ماده حاجب نیز از مصرف متفورمین خودداری شود.
- الکل مصرف همزمان الکل و متفورمین موجب افزایش خطر اسیدوز لاکتیک (به ویژه در مصرف طولانی یا زیاد الکل) و همچنین تشدید مشکلات گوارشی می‌شود.
دارو | تاثیر تداخلی | اقدام لازم |
انسولین/سولفونیل اوره (گلی بن‌کلامید، گلی کلازید) | افزایش خطر هیپوگلیسمی (افت شدید قند خون) | کنترل قند خون هر 2 تا 3 ساعت |
دیورتیک‌های لوپ (فوروزماید) | کاهش عملکرد کلید و تجمع متفورمین | بررسی کراتینین هر 3 ماه |
سایمتیدین | افزایش غلظت متفورمین | کاهش دوز متفورمین تا 50% |
دولوته‌گرایور (داروی HIV) | افزایش غلظت متفورمین | حداکثر دوز متفورمین 1000 میلی گرم در روز |
کورتیکواستروئیدها (پردنیزولون) | کاهش اثر ضددیابتی | افزایش دوز متفورمین تحت نظر پزشک |
تداخلات متفورمین با مکمل‌ها
ویتامین B12 مصرف متفورمین ممکن است منجر به کاهش سطح ویتامین B12 در خون شود (احتمال از طریق کاهش جذب ویتامین B12 از مواد خوراکی و نوشیدنی‌های مصرفی) که منجر به کم خونی (کاهش تعداد گلبول‌های قرمز) می‌شود؛
کروم پیکولینات ممکن است تاثیر متفورمین را تقویت کند و موجب افزایش احتمال افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) شود.
تداخلات خاص متفورمین
نوع متفورمین | تداخلات خاص |
متفورمین عادی | تداخل با غذای چرب (باعث کاهش جذب متفورمین می‌شود) |
متفورمین آهسته رهش | تداخل با داروهای ضد اسید |
ترکیبی (امپاگلیفلوزین) | افزایش خطر کتواسیدوز |
علائم مسمومیت با متفورمین (اوردوز)
علائم استفراغ، اسهال شدید، درد عضلانی، تنفس سریع؛
درمان
- همودیالیز (حذف 70-80% متفورمین موجود در خون ظرف 4 ساعت)؛
- تجویز گلوکز و الکترولیت‌ها؛
- پیش از هرگونه تغییر در داروهای همراه، حتی داروهای بدون نسخه (مانند مسکن‌ها یا آنتی‌اسیدها)، حتما با پزشک خود مشورت کنید.
نقش متفورمین در کاهش HbA1c
- میانگین کاهش HbA1c ۱.۵ تا ۲ درصد است؛
- تأثیر بر قند ناشتا کاهش ۵۰-۷۰ mg/dL ؛
- تأثیر بر قند پس از غذا کاهش ۳۰-۵۰ mg/dL .
برای آشنایی بیشتر با قند خون 3 ماهه (HbA1c) و انواع روش‌های سنجش قند خون می‌توانید به مقاله «آزمایش قند خون و کنترل دیابت» مراجعه کنید.
کاربرد متفورمین در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)
متفورمین یک داروی خوراکی است که برای مدیریت قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت مصرف می‌شود. بااین وجود، استفاده از این دارو تنها معطوف به کنترل قند خون نیست و یکی از مهم‌ترین کاربردهای متفورمین کمک به حل مشکل تنبلی تخمدان از طریق بهبود نظم چرخه‌های قاعدگی است. علاوه‌بر این، متفورمین از طریق کمک به کاهش وزن به تسریع فرآیند تخمک‌گذاری کمک می‌کند. تاثیرات مثبت متفورمین بر PCOS یا تنبلی تخمدان عبارتند از:
- بهبود حساسیت به انسولین متفورمین باعث کاهش مقاومت به انسولین شده و انسدادهای متابولیکی مرتبط با PCOS را کاهش می‌دهد. همچنین متفورمین می‌تواند سطح گلوکز خون را تنظیم کند و هورمون‌هایی که مانع از تخمک‌گذاری و قاعدگی منظم می‌شوند را تعدیل کند؛
- تنظیم قاعدگی بسیاری از زنان مبتلا به PCOS با مشکلات قاعدگی مواجهند که به دلیل اختلال در تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. مصرف متفورمین می‌تواند به منظم شدن چرخه قاعدگی و افزایش احتمال تخمک‌گذاری کمک کند.
- کاهش سطح آندروژن‌ها PCOS اغلب با افزایش هورمون‌های مردانه (آندروژن‌ها) همراه است، که منجر به علائمی مانند هیرسوتیسم (رشد موهای زائد) و آکنه می‌شود. متفورمین می‌تواند سطح آندروژن‌ها را کاهش داده و به مدیریت این علائم کمک کند.
- کاهش وزن کاهش وزن یکی از روش‌های اصلی درمان PCOS است. مصرف متفورمین در کنار رژیم غذایی مناسب و فعالیت بدنی می‌تواند به کاهش وزن در زنان مبتلا کمک کرده و چرخه قاعدگی را بهبود بخشد.
- افزایش باروری متفورمین می‌تواند محیط مناسبی برای تخمک‌گذاری ایجاد کند و در ترکیب با درمان‌های باروری مانند کلومیفن سیترات، احتمال بارداری را افزایش دهد.
نقش متفورمین در کاهش وزن
متفورمین دارویی است که به‌صورت رایج برای درمان دیابت نوع ۲ (دیابت غیروابسته به انسولین) استفاده می‌شود؛ اما شواهد نشان می‌دهد که در برخی موارد ممکن است به کاهش وزن نیز کمک کند. این موضوع باعث شده است که کاربرد متفورمین برای کاهش وزن، به‌ویژه در افراد دارای اضافه وزن، مورد توجه قرار گیرد.
مکانیسم تأثیر متفورمین بر کاهش وزن
متفورمین به‌صورت مستقیم موجب کاهش وزن نمی‌شود، اما می‌تواند از طریق مسیرهای زیر تاثیرات کلیدی بر کاهش وزن داشته باشد:
- 1. کاهش مقاومت به انسولین متفورمین حساسیت بدن به انسولین را بهبود می‌بخشد و مانع ذخیره‌سازی چربی اضافه در بدن می‌شود؛
- کاهش اشتها متفورمین ممکن است اشتها را کاهش دهد یا تمایل به خوردن غذاهای پرکالری را کمتر کند.
- 3. کنترل قند خون از طریق تثبیت قند خون، متفورمین از افزایش شدید ناگهانی قند خون (هایپرگلیسمی) و اثرات متابولیک مرتبط با آن جلوگیری می‌کند.
- تاثیر بر میکروبیوم روده برخی پژوهش‌ها نشان داده‌اند که متفورمین می‌تواند میکروبیوتا (فلور روده) را تغییر داده و در نتیجه اثر مثبتی بر کاهش وزن بگذارد.
پژوهش‌های علمی در مورد متفورمین و کاهش وزن
در برخی پژوهش‌ها مشاهده شده است که افراد چاق و دارای دیابت نوع ۲ پس از استفاده از متفورمین کاهش وزن کمی را تجربه کرده‌اند (حدود ۲-۴ کیلوگرم طی چند ماه).
- کاهش وزن در افراد غیر دیابتی در کسانی که دیابت ندارند اما مشکلاتی مثل سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) دارند، متفورمین گاهی به تغییرات وزنی کمک کرده است؛
- کاهش وزن طولانی‌مدت اثر متفورمین بر وزن ممکن است در طولانی‌مدت محسوس‌تر باشد و با تغییرات سبک زندگی (رژیم غذایی و ورزش) همراه شود.
محدودیت‌های متفورمین برای کاهش وزن
۱. محدودیت کاهش وزن کاهش وزن ناشی از متفورمین معمولا متوسط و تدریجی است و برای کسانی که تغییر شدید در وزن خود انتظار دارند توصیه نمی‌شود.
۲. نیاز به تغییر سبک زندگی متفورمین به‌تنهایی نمی‌تواند کاهش وزن پایداری ایجاد کند و می‌بایست با رژیم غذایی سالم و ورزش منظم همراه باشد.
۳. عوارض جانبی مانند هر دارویی، مصرف متفورمین ممکن است عوارضی چون مشکلات گوارشی (اسهال، تهوع)، کمبود ویتامین B12و در موارد نادر لاکتیک اسیدوز ایجاد کند.
پرسش کلیدی: آیا متفورمین راه‌حل مناسبی برای کاهش وزن است؟
متفورمین معمولا برای کاهش وزن به افراد سالم دارای اضافه وزن و چاقی توصیه نمی‌شود. اما در افراد دارای تشخیص دیابت یا افرادی با شرایط خاص متابولیک (مانند PCOS) ممکن است به‌عنوان بخشی از یک برنامه درمانی به کاهش وزن کمک کند.
نکات کاربردی مصرف متفورمین
زمان مصرف
- متفورمین عادی: : همراه یا بعد از غذا؛
- متفورمین آهسته رَهِش: شب‌ها پیش از خواب.
در صورت فراموشی متفورمین چه باید کرد؟
در صورتی که کمتر از ۶ ساعت از زمان مصرف گذشته است، دوز متفورمین را مصرف کنید. در غیر اینصورت تحت هیچ شرایطی دوز بعدی را دو برابر نکنید چراکه خطر افت شدید قند خون (هیپوگلیسمی) را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.
متفورمین به عنوان یکی از روش‌های اصلی درمان دیابت نوع ۲، با فرمولاسیون‌های عادی، آهسته رهش، آهسته رهش 24 ساعت و ترکیبی، انعطاف‌پذیری بالایی در مدیریت قند خون افراد دارای تشخیص دیابت ارائه می‌دهد. انتخاب نوع مناسب آن بستگی به شرایط فرد، تحمل گوارشی و نیازهای درمانی دارد.
