اشعه فرابنفش (UV) و سلامت انسان؛ با تاکید بر افراد دارای تشخیص دیابت
اشعه فرابنفش (Ultraviolet) که به اختصار UV نامیده می‌شود، بخشی از طیف الکترومغناطیسی است که از خورشید به زمین می‌رسد و طول موجی کوتاه‌تر از نور مرئی و بلندتر از پرتو ایکس دارد. این اشعه برای چشم انسان نامرئی است، اما تاثیرات قابل‌توجهی بر زندگی روی زمین، از جمله سلامتی انسان، دارد. منبع اصلی و طبیعی اشعه فرابنفش، خورشید است. خورشید طیف وسیعی از تابش‌های الکترومغناطیسی را ساطع می‌کند که شامل نور مرئی، امواج رادیویی، فروسرخ، اشعه ایکس، و همچنین اشعه فرابنفش می‌شود. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی تاثیر اشعه فرابنفش بر سلامت انسان و روش‌های موثر پیشگیری از آن پرداخته شده است. همچنین به‌صورت خاص به اقدامات احتیاطی افراد دارای تشخیص دیابت در مورد نحوه مواجهه با اشعه فرابنفش پرداخته شده است.
دسته‌بندی اشعه فرابنفش
اشعه فرابنفش بر اساس طول موج به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- بلندترین طول موج: ۲۰۰ تا ۲۸۰ نانومتر (UV-C) این دسته از اشعه فرابنفش بیشترین انرژی را دارد و به‌طور کلی توسط لایه اوزون زمین جذب می‌شود و به سطح زمین نمی‌رسد. بااین حال، در برخی منابع مصنوعی مانند لامپ‌های میکروب‌کش، تولید می‌شود. UV-C به شدت مضر است و می‌تواند باعث آسیب قابل‌توجه به DNA موجودات زنده شود. شایان ذکر اینکه، در بخش‌هایی از استرالیا که لایه اوزون تخریب شده است این اشعه به زمین می‌رسد و موجب آسیب به محیط و انسان‌ها می‌شود؛
- طول موج: ۲۸۰ تا ۳۱۵ نانومتر (UV-B) این دسته از اشعه فرابنفش نیز تا حد زیادی توسط لایه اوزون جذب می‌شود، اما مقداری از آن به سطح زمین می‌رسد. UV-B مسئول اصلی برنزه شدن و همچنین آفتاب‌سوختگی پوست است. همچنین نقش کلیدی در تولید ویتامین D در بدن دارد. قرار گرفتن بیش از حد در معرض UV-B می‌تواند منجر به آسیب DNA، پیری زودرس پوست و افزایش خطر سرطان پوست شود؛
- کوتاه‌ترین طول موج: ۳۱۵ تا ۴۰۰ نانومتر (UV-A) این دسته از اشعه فرابنفش با طول موج بلندتر، کمترین انرژی را در بین سه دسته دارد. UV-A قادر است به عمق بیشتری از پوست نفوذ کند و مسئول اصلی پیری زودرس پوست (چین و چروک، لکه‌های پوستی) و همچنین مشارکت در فرایند سرطان پوست است. همچنین حتی در شرایطی که هوا ابری است و یا در منزل قرار داریم، این اشعه به سطح زمین می‌رسد (توانایی عبور از شیشه‌ها را دارد). بنابراین حتی در داخل ساختمان نیز می‌توان در معرض این نوع اشعه فرابنفش قرار گرفت.
چرا اشعه فرابنفش مهم است؟
اشعه فرابنفش، به خصوص نوع UV-B، نقش مهمی در فرآیندهای بیولوژیک بدن انسان ایفا می‌کند.
فواید اشعه فرابنفش
- تولید ویتامین D بدن ما برای ساختن ویتامین D از طریق پوستی که در معرض نور خورشید قرار گرفته، به مقدار مشخصی از اشعه UV-B نیاز دارد. ویتامین D برای سلامت استخوان‌ها (جذب کلسیم و فسفر)، تقویت سیستم ایمنی بدن و حتی سلامت روان ضروری است. قرار گرفتن کوتاه مدت (حدود ۱۰ تا 15 دقیقه در روز، بسته به رنگ پوست و زمان روز) در معرض نور خورشید می‌تواند برای تولید ویتامین D کافی باشد.
مضرات اشعه فرابنفش
- آسیب به پوست
- آفتاب‌سوختگی قرار گرفتن طولانی‌مدت و بدون محافظت در معرض UV-B و تا حدی UV-A باعث قرمزی، التهاب، درد و در موارد شدیدتر، تاول در پوست می‌شود. این همان آفتاب‌سوختگی است که در فصل تابستان تجربه می‌کنیم؛
- پیری زودرس پوست (Photoaging) اشعه UV-A به‌ویژه قادر است به لایه‌های عمیق‌تر پوست (دِرم) نفوذ کرده و باعث تخریب کلاژن و الاستین شود. این امر منجر به ایجاد چین و چروک، افتادگی پوست، لکه‌های قهوه‌ای (لکه‌های خورشیدی یا لکه های کبدی) و ناهمواری بافت پوست می‌شود؛
- سرطان پوست مهمترین و جدی‌ترین خطر ناشی از قرار گرفتن بیش از حد در معرض اشعه فرابنفش، افزایش خطر ابتلا به انواع سرطان پوست است. اشعه UV با آسیب رساندن مستقیم به DNA سلول‌های پوستی می‌تواند جهش‌هایی را ایجاد کند که در نهایت منجر به رشد کنترل نشده سلول‌ها و تشکیل تومورهای سرطانی می‌شود. ملانوما، کارسینوم سلول بازال و کارسینوم سلول سنگفرشی از رایج‌ترین انواع سرطان پوست هستند که با قرار گرفتن بیش از حد در معرض UV مرتبط هستند.
- آسیب به چشم‌ها
- آب مروارید قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض اشعه UV می‌تواند خطر ابتلا به آب مروارید (کدورت عدسی چشم) را افزایش دهد؛
- فتوکراتیت (کراتیت نوری) این حالت که به «برف‌کوری» یا «آفتاب‌سوختگی چشم» نیز معروف است، ناشی از قرار گرفتن چشم در معرض تابش شدید UV است و باعث درد، قرمزی، حساسیت به نور و تاری دید می‌شود؛
- ناخنک (Pterygium) رشد غیرطبیعی بافت روی سفیدی چشم که می‌تواند به سمت قرنیه پیشروی کند.
- تضعیف سیستم ایمنی قرار گرفتن زیاد در معرض اشعه UV می‌تواند باعث سرکوب موقت سیستم ایمنی پوست شود که این امر توانایی بدن را برای مقابله با عفونت‌ها و سلول‌های سرطانی کاهش می‌دهد.
کجاها با اشعه فرابنفش سر و کار داریم؟
منابع اصلی اشعه فرابنفش که ما در زندگی روزمره با آنها مواجه می‌شویم، عبارتند از:
- نور خورشید این اصلی‌ترین و فراگیرترین منبع اشعه فرابنفش است. شدت تابش UV از خورشید به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله:
- زمان روز بیشترین شدت تابش UV معمولا بین ساعات ۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر است، زمانی که خورشید در بالاترین نقطه آسمان قرار دارد؛
- فصل سال شدت UV در تابستان بیشتر از زمستان است؛
- عرض جغرافیایی در مناطق نزدیک به خط استوا شدت UV بالاتر است؛
- ارتفاع در ارتفاعات بالاتر، هوای رقیق است و شدت UV بیشتر می‌باشد؛
- پوشش ابر در شرایطی که پوشش ابری آسمان زیاد است، نور UV را منعکس می‌کنند. به دیگر سخن، ابرهای ضخیم می‌توانند شدت UV را کاهش دهند؛
- بازتاب سطح سطوحی مانند برف، شن، آب و ماسه می‌توانند تا ۸۰ درصد اشعه UV را منعکس کنند و باعث افزایش مواجهه با آن شوند.
- لامپ‌های سولاریوم (سالن‌های برنزه کردن) این لامپ‌ها به‌طور عمدی برای انتشار اشعه (UV به‌ویژه UV-A و UV-B) طراحی شده‌اند تا رنگ پوست را تغییر دهند. استفاده از این دستگاه‌ها خطر ابتلا به سرطان پوست را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.
- منابع مصنوعی UV
- لامپ‌های گندزدایی (میکروب‌کش) این لامپ‌ها معمولا UV-C تولید می‌کنند و برای از بین بردن میکروارگانیسم‌ها در آزمایشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و تصفیه‌خانه‌های آب استفاده می‌شوند. قرار گرفتن مستقیم چشم یا پوست در معرض این لامپ‌ها بسیار خطرناک است؛
- لامپ‌های فلورسنت برخی لامپ‌های فلورسنت قدیمی یا لامپ‌های کم مصرف ممکن است مقادیر بسیار کمی UV نشت دهند، اما این میزان معمولا ناچیز است؛
- لامپ‌های UV برای تشخیص در پزشکی و جرم‌شناسی برای تشخیص برخی مواد (مانند برخی قارچ‌های پوستی یا مایعات بدن) از لامپ‌های UV استفاده می‌شود؛
- تجهیزات جوشکاری قوس الکتریکی در فرآیند جوشکاری، تابش UV شدیدی را منتشر می‌کند که می‌تواند به چشم و پوست آسیب برساند.
چگونه از آسیب اشعه فرابنفش پیشگیری کنیم؟
محافظت از پوست و چشم‌ها در برابر اشعه فرابنفش بسیار حائز اهمیت است. روش‌های مختلفی برای این منظور وجود دارد:
- استفاده از کرم ضد آفتاب
- انتخاب ضد آفتاب مناسب کرم‌های ضد آفتاب باید شامل طیف وسیعی بشوند (به این معنی که هم در برابر UV-A و هم UV-B محافظت کنند)؛
- SPF (Sun Protection Factor): این عدد نشان‌دهنده میزان محافظت در برابر UV-B است. SPF 30 یا بالاتر توصیه می‌شود. SPF 30 حدود ۹۷ درصد از پرتوهای UV-B را مسدود می‌کند، در حالی‌که SPF 50 حدود ۹۸ درصد را مسدود می‌کند؛
- نحوه استفاده کرم ضد آفتاب را باید به مقدار کافی (حدود ۲ میلی گرم بر سانتی متر مربع از سطح پوست) ۱۵ تا ۳۰ دقیقه قبل از قرار گرفتن در معرض آفتاب استفاده کرد؛
- تجدید ضد آفتاب ضد آفتاب باید هر دو ساعت یکبار و همچنین بعد از شنا کردن، تعریق زیاد یا خشک کردن پوست با حوله، تجدید شود.
- پوشیدن لباس‌های مناسب
- پارچه‌های با بافت متراکم لباس‌هایی با بافت متراکم، کمتر نور UV را از خود عبور می‌دهند؛
- رنگ‌های تیره: لباس‌های تیره معمولا محافظت بیشتری در برابر UV نسبت به رنگ‌های روشن ارائه می‌دهند؛
- لباس‌های محافظ UV برخی لباس‌ها دارای برچسب UPF (Ultraviolet Protection Factor) هستند که نشان‌دهنده میزان محافظت آنها در برابر UV است. UPF 50+ عالی محسوب می‌شود؛
- پوشیدن آستین بلند و شلوار بلند در صورت امکان، برای پوشاندن حداکثر سطح پوست، از لباس‌هایی با آستین و شلوار بلند استفاده کنید.
- استفاده از کلاه لبه‌دار
- کلاهی با لبه پهن (حداقل ۷.۵ سانتی‌متر) که دور تا دور سر را بپوشاند می‌تواند از صورت، گردن و گوش‌ها در برابر تابش مستقیم خورشید محافظت کند.
- عینک آفتابی مناسب
- انتخاب عینک آفتابی که ۹۹ تا ۱۰۰ درصد اشعه‌های UV-A و UV-B را مسدود کند، برای محافظت از چشم‌ها ضروری است. به دنبال برچسب‌هایی مانند UV 400 یا UV Protection 100%باشید.
- قرار نگرفتن طولانی‌مدت زیر نور مستقیم خورشید
- اجتناب از اوج ساعات تابش سعی کنید در ساعات اوج تابش اشعه فرابنفش (۱۰ صبح تا ۴ بعدازظهر) از قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور مستقیم خورشید خودداری کنید؛
- جستجوی سایه در صورت نیاز به حضور در فضای باز، از سایه درختان، چتر یا سایبان استفاده کنید.
- خودداری از استفاده از تخت‌های برنزه کننده (سولاریوم) همانطور که گفته شد، این دستگاه‌ها خطر سرطان پوست را به شدت افزایش می‌دهند و هیچ مزیت سلامتی شناخته شده‌ای ندارند.
دسته‌بندی افراد پرخطر (کودکان، سالمندان، بیماران مزمن)
برخی گروه‌ها نسبت به سایرین بیشتر در معرض آسیب‌های ناشی از پرتو UV قرار دارند:
- کودکان پوست کودکان نسبت به بزرگسالان نازک‌تر و حساس‌تر است و لایه محافظ طبیعی کمتری دارد. آنها همچنین زمان بیشتری را در فضای باز سپری می‌کنند. قرار گرفتن مکرر در معرض نور خورشید در دوران کودکی به‌صورت قابل‌توجهی خطر ابتلا به سرطان پوست در مراحل بعدی زندگی را افزایش می‌دهد. آفتاب‌سوختگی‌های شدید در دوران کودکی، به‌ویژه در پنج سال اول زندگی، به شدت با افزایش خطر ملانوما مرتبط است؛
- سالمندان با افزایش سن، پوست نازک‌تر شده و توانایی ترمیم DNA و پاسخ ایمنی کاهش می‌یابد. این عوامل باعث می‌شوند سالمندان در برابر آسیب‌های UV و سرطان پوست آسیب‌پذیرتر باشند. همچنین، برخی از داروهایی که سالمندان مصرف می‌کنند،ممکن است حساسیت آنها به نور خورشید را افزایش دهد؛
- افراد دارای بیماری‌های مزمن افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن، به‌ویژه آنهایی که بر سیستم ایمنی، پوست یا توانایی ترمیم بدن تاثیر می‌گذارند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند. در این دسته افراد افراد دارای تشخیص دیابت به دلیل عوارض خاص بیماری، چالش‌های ویژه‌ای را تجربه می‌کنند که در بخش بعدی به تفصیل بررسی خواهد شد. سایر بیماری‌های مزمن که افراد را پرخطر می‌سازند شامل بیماری‌های خودایمنی (مانند لوپوس)، بیماری‌های پوستی التهابی و افرادی که پیوند عضو داشته‌اند و داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مصرف می‌کنند، می‌باشند؛
- افراد با پوست روشن (فیتزپاتریک نوع I و II) افرادی که پوست، مو و چشم‌های روشن دارند و به راحتی دچار آفتاب‌سوختگی می‌شوند، به دلیل کمبود ملانین (رنگدانه محافظ) در پوستشان بیشتر مستعد آسیب‌های UV و سرطان پوست هستند؛
- افراد با سابقه خانوادگی سرطان پوست وجود سابقه سرطان پوست در خانواده خطر ابتلا را افزایش می‌دهد؛
- افرادی که در ارتفاعات یا نزدیکی خط استوا زندگی می‌کنند شدت پرتو UV در این مناطق بیشتر است؛
- افرادی که شغلشان در معرض نور آفتاب است کارگران ساختمانی، کشاورزان و مربیان ورزشی در فضای باز.
چالش‌های ویژه افراد دارای تشخیص دیابت در مقابل UV
افراد دارای تشخیص دیابت (دیابت نوع 1 و دیابت نوع 2)، به دلیل تغییرات فیزیولوژیکی که بالا بودن قند خون در بدن ایجاد می‌کند، در مواجهه با پرتوهای فرابنفش (UV) با چالش‌ها و ریسک‌های منحصر به فردی روبرو هستند. این چالش‌ها ناشی از تاثیرات متابولیکی، عروقی، عصبی و ایمنی دیابت است که می‌تواند حساسیت پوست و توانایی ترمیم آن را تحت تاثیر قرار دهد.
مشکلات پوستی در افراد دارای تشخیص دیابت (افزایش آسیب، تاخیر در ترمیم زخم، مستعد عفونت)
- افزایش آسیب و التهاب دیابت، به‌ویژه اگر کنترل نشده باشد، می‌تواند باعث افزایش استرس اکسیداتیو و التهاب مزمن در سراسر بدن، از جمله پوست شود. این وضعیت، پوست افراد دارای تشخیص دیابت را نسبت به عوامل مخرب محیطی مانند پرتو UV آسیب‌پذیرتر می‌کند. آسیب DNA ناشی از UV ممکن است در این افراد با شدت بیشتری رخ دهد و روند ترمیم طبیعی پوست کندتر باشد؛
- تأخیر در ترمیم زخم اختلال در گردش خون (به دلیل آسیب عروقی ناشی از دیابت) و نوروپاتی (آسیب اعصاب) که در افراد دارای تشخیص دیابت شایع است، فرآیند ترمیم زخم را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. آسیب‌های پوستی ناشی از UV (مانند آفتاب‌سوختگی یا خراش‌های سطحی) در این افراد ممکن است دیرتر بهبود یابد و به‌صورت بالقوه به زخم‌های مزمن تبدیل شوند؛
- افزایش احتمال عفونت پوست به عنوان اولین خط دفاعی بدن در برابر عوامل بیماری‌زا عمل می‌کند. در افراد دارای تشخیص دیابتی به دلیل اختلال در عملکرد سیستم ایمنی و همچنین تغییر در pH پوست، احتمال بروز عفونت‌های پوستی افزایش می‌یابد. آسیب‌های ناشی از UV می‌تواند سد دفاعی پوست را ضعیف‌تر کرده و ورود باکتری‌ها و قارچ‌ها را آسان‌تر سازد.
کاهش حس درد و گرما به علت نوروپاتی دیابتی و افزایش ریسک آفتاب‌سوختگی
- نوروپاتی دیابتی یکی از عوارض شایع دیابت، نوروپاتی محیطی است که منجر به آسیب اعصاب حسی و حرکتی می‌شود. نوروپاتی حسی باعث کاهش یا از دست رفتن حس درد، دما و لامسه در اندام‌ها (به‌ویژه پاها) می‌گردد؛
- افزایش ریسک آفتاب‌سوختگی این کاهش حس، پیامدهای خطرناکی در مواجهه با UV دارد. فرد مبتلا به نوروپاتی ممکن است متوجه شروع آفتاب‌سوختگی یا گرمای بیش از حد پوست خود نشود. به‌عنوان مثال، ممکن است فرد در طولانی مدت در معرض نور مستقیم خورشید قرار گیرد بدون اینکه احساس ناراحتی کند، که این امر منجر به سوختگی شدیدتر و آسیب عمیق‌تر پوست می‌شود. عدم احساس درد، باعث می‌شود فرد تدابیر احتیاطی لازم را اتخاذ نکند.
تغییرات سیستم ایمنی و افزایش حساسیت نسبت به آسیب‌ها
- اختلال در عملکرد سیستم ایمنی دیابت، حتی در مراحل اولیه، می‌تواند عملکرد سیستم ایمنی را تحت تاثیر قرار دهد. کاهش توانایی سلول‌های ایمنی در شناسایی و مبارزه با عوامل بیماری‌زا و همچنین اختلال در پاسخ التهابی باعث می‌شود افراد دیابتی نسبت به آسیب‌ها و عفونت‌ها حساسیت بیشتری داشته باشند؛
- افزایش حساسیت به آسیب‌های UV ترکیب آسیب‌های مستقیم UV به سلول‌های پوستی و کاهش توانایی سیستم ایمنی برای مقابله با این آسیب‌ها و ترمیم آنها ریسک عوارض جانبی مانند عفونت‌های پوستی و کندی در ترمیم را در افراد دارای تشخیص دیابت افزایش می‌دهد.
افزایش عفونت‌های پوستی مانند سلولیت، قارچ و غیره
- عفونت‌های باکتریایی پوست افراد دارای تشخیص دیابت، به‌ویژه نواحی مستعد مانند پاها، بیشتر در معرض عفونت‌های باکتریایی مانند سلولیت (عفونت باکتریایی پوست و بافت زیر جلدی) قرار دارند. آسیب‌های ناشی از UV می‌تواند این نواحی را مستعدتر کند؛
- عفونت‌های قارچی دیابت محیط مناسبی را برای رشد قارچ‌ها (به‌ویژه کاندیدا و درماتوفیت‌ها) فراهم می‌کند. رطوبت اضافی ناشی از تعریق (که ممکن است در هوای گرم و در معرض UV تشدید شود) و همچنین آسیب‌های سطحی پوست، احتمال عفونت‌های قارچی را افزایش می‌دهد؛
- عفونت‌های ویروسی باتوجه به سرکوب خفیف سیستم ایمنی در دیابت، فعال شدن مجدد ویروس‌های نهفته مانند ویروس هرپس سیمپلکس (ایجاد کننده تبخال) نیز در نواحی آفتاب‌سوخته یا آسیب‌دیده محتمل‌تر است.
به طور کلی، ترکیبی از عوامل نوروپاتی، اختلالات عروقی، ضعف سیستم ایمنی و مشکلات ترمیم زخم، افراد دارای تشخیص دیابت را در برابر اثرات مضر پرتو UV آسیب‌پذیرتر کرده و نیازمند توجه و مراقبت ویژه در این زمینه هستند.
جمع‌بندی
اشعه فرابنفش، بخشی طبیعی و جدایی‌ناپذیر از نور خورشید است که در کنار فواید اندک خود (مانند تولید ویتامین D)، خطرات قابل توجهی نیز برای سلامتی انسان به همراه دارد. توانایی این اشعه در آسیب رساندن به DNA سلول‌های پوستی و چشمی، می‌تواند منجر به آفتاب‌سوختگی، پیری زودرس پوست، آب مروارید و مهمتر از همه، انواع سرطان پوست شود.
شناخت منابع مختلف تابش UV، درک زمان‌ها و مکان‌های پرخطر و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه مانند استفاده منظم از کرم ضد آفتاب با طیف وسیع، پوشیدن لباس محافظ، استفاده از کلاه و عینک آفتابی مناسب و اجتناب از قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض تابش مستقیم خورشید، نقش مهمی در حفظ سلامت پوست و چشم‌ها و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های مرتبط با UV ایفا می‌کند. سلامتی ما در گرو آگاهی و مراقبت صحیح از خود در برابر این پدیده نامرئی اما قدرتمند است.
منابع
- American Academy of Dermatology (AAD). Skin Cancer Prevention & Detection. https://www.aad.org/public/espanol/publico/seguridad-solar/prevencion-deteccion-cancer-piel (Accessed [Current Date])
- World Health Organization (WHO). Radiation: UV radiation. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/radiation-uv-radiation (Accessed [Current Date])
- National Cancer Institute. Sunscreen. https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/sun-exposure/sunscreen-fact-sheet (Accessed [Current Date])
- Garg, A. (2019). Diabetic Dermopathy. Medscape. https://emedicine.medscape.com/article/1069252-overview (Accessed [Current Date])
- Yazar, G., & Erdem, C. (2020). The effects of diabetes mellitus on the skin. Journal of Cosmetic Dermatology, 19(6), 1324-1329.
- Bhat, R. M., & Sori, T. (2020). Skin manifestations of diabetes mellitus. Indian Journal of Dermatology, Venereology and Leprology, 86(5), 760-768.
- Bohic, C., et al. (2018). UV radiation, vitamin D and skin cancer: an overview. Photochemical & Photobiological Sciences, 17(10), 1380-1400.
- Atherton, P., et al. (2020). Sun exposure, vitamin D and skin cancer prevention. Journal of Photochemistry and Photobiology B: Biology, 202, 111703.
- Krutmann, J., et al. (2014). The skin: Interactions with the environment. In Molecular Mechanisms of Aging (pp. 405-428). Springer, New York, NY.
- American Diabetes Association (ADA). Skin Complications. https://www.diabetes.org/healthy-living/skin-health/skin-complications .
