دیابت و نفروپانی دیابتی:علائم آسیب به کلیه‌ها
کلیه‌ها، دو اندام لوبیایی شکل کوچک که در قسمت پشت حفره شکمی قرار گرفته‌اند، نقشی اساسی و حیاتی در حفظ سلامت کلی بدن ایفا می‌کنند. این اندام‌های شگفت‌انگیز مسئول تصفیه حدود ۲۰۰ لیتر خون در روز هستند و وظایف متعددی را بر عهده دارند که شامل موارد زیر می‌شود:
- تصفیه خون و دفع مواد زائد کلیه‌ها مواد زائد متابولیکی مانند اوره، کراتینین و اسید اوریک را از خون جدا کرده و از طریق ادرار دفع می‌کنند. این فرآیند برای جلوگیری از تجمع سموم در بدن که می‌تواند به اندام‌های دیگر آسیب برساند ضروری است؛
- تنظیم تعادل مایعات بدن کلیه‌ها میزان آب بدن را تنظیم می‌کنند و اطمینان حاصل می‌کنند که تعادل مناسبی بین مایعات و الکترولیت‌ها (مانند سدیم، پتاسیم و کلسیم) حفظ شود. این تعادل برای عملکرد صحیح سلول‌ها و اندام‌ها حیاتی است.؛
- تنظیم فشار خون کلیه‌ها هورمون‌هایی به نام «رنین» ترشح می‌کنند که در تنظیم فشار خون نقش دارند. اختلال در عملکرد کلیه می‌تواند منجر به فشار خون بالا شود؛
- تولید اریتروپویتین این هورمون توسط کلیه‌ها تولید و ترشح شده و مغز استخوان را برای تولید گلبول‌های قرمز خون تحریک می‌کند. کمبود اریتروپویتین می‌تواند منجر به کم خونی یا آنمی شود؛
- فعال‌سازی ویتامین D کلیه‌ها ویتامین D را به فرم فعال آن تبدیل می‌کنند که برای جذب کلسیم و سلامت استخوان‌ها ضروری است.
متاسفانه آسیب به کلیه‌ها اغلب به‌صورت خاموش و بدون علائم واضح آغاز می‌شود. این «خاموشی» اولیه تشخیص زودهنگام را دشوار می‌سازد. در بسیاری از موارد زمانی که فرد متوجه علائم می‌شود، بیماری کلیوی به مراحل پیشرفته‌تر رسیده است که ممکن است برگشت‌ناپذیر باشد و به درمان‌های تهاجمی مانند دیالیز یا پیوند کلیه نیاز باشد. بر این اساس درک علائم و عوامل خطر، کلید حفظ سلامت کلیه‌ها و جلوگیری از پیشرفت بیماری است. بنابراین، در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی علائم آسیب به کلیه‌ها و نقش قند خون بالا و دیابت در ایجاد این آسیب‌ها پرداخته شده است.
علائم اولیه آسیب به کلیه‌ها
در مراحل اولیه آسیب کلیوی ممکن است علائم خفیف و غیر اختصاصی باشند، به‌طوری که ممکن است فرد آنها را با خستگی یا شرایط روزمره اشتباه بگیرد. همین امر تشخیص زودهنگام را با چالش مواجه می‌کند. بااین وجود، توجه به نکات زیر می‌تواند زنگ خطری برای شروع بیماری‌های مختلف ناشی از آسیب‌های کلیوی باشد:
- خستگی و بی‌حالی یکی از شایع‌ترین علائم اولیه آسیب کلیوی، احساس مداوم خستگی، ضعف و کمبود انرژی است. با کاهش عملکرد کلیه‌ها، سموم و مواد زائد متابولیکی در خون تجمع می‌یابند. این مواد زائد می‌توانند تعادل شیمیایی بدن را بر هم زده و باعث شوند فرد احساس خستگی مزمن و بی‌حالی کند، حتی در صورت داشتن خواب کافی. مغز و عضلات تحت تاثیر این تجمع سموم قرار گرفته و توانایی عملکرد طبیعی خود را از دست می‌دهند؛
- کاهش اشتها و تهوع تجمع مواد زائد در خون (اوره بالا) می‌تواند بر سیستم گوارش تاثیر گذاشته و باعث کاهش اشتها، احساس سیری زودرس و حتی تهوع و استفراغ شود. این حالت می‌تواند منجر به کاهش وزن ناخواسته و سوءتغذیه شود. حتی ممکن است فرد طعم فلزی در دهان خود احساس کند؛
- تورم (اِدم) در دست‌ها، پاها و صورت کلیه‌های سالم به تنظیم تعادل مایعات بدن کمک می‌کنند. هنگامی که کلیه‌ها به درستی کار نمی‌کنند، بدن قادر به دفع مایعات اضافی نخواهد بود. این تجمع مایعات می‌تواند منجر به تورم (ادم) در اندام‌های انتهایی مانند دست‌ها، پاها، مچ پا و حتی صورت، به‌ویژه در اطراف چشم‌ها در هنگام صبح، شود. این تورم معمولا در قسمت‌هایی از بدن که جاذبه بیشتری دارد، مانند پاها، بیشتر مشاهده می‌شود؛
- تغییر در دفعات و حجم ادرار کلیه‌ها حجم و غلظت ادرار را برای حفظ تعادل آب و الکترولیت‌ها تنظیم می‌کنند. آسیب کلیوی می‌تواند این تنظیم را مختل کند. ممکن است فرد متوجه موارد زیر شود:
- افزایش ادرار در شب (شب ادراری) کلیه‌ها توانایی خود را برای تغلیظ ادرار در طول شب از دست می‌دهند؛
- کاهش حجم ادرار در برخی موارد به دلیل کاهش توانایی فیلتراسیون کلیه، حجم ادرار کاهش می‌یابد؛
- تغییر در رنگ ادرار ادرار ممکن است تیره‌تر یا روشن‌تر از حد معمول شود؛
- نیاز مکرر به دفع ادرار گاهی اوقات با وجود کاهش حجم ادرار، فرد احساس نیاز بیشتری به دفع ادرار پیدا می‌کند.
- کف‌دار شدن ادرار وجود پروتئین در ادرار (پروتئینوری) یکی از نشانه‌های آسیب به کلیه‌ها است، به‌ویژه آسیب به گلومرول‌ها (واحدهای فیلتراسیون کلیه). پروتئین‌ها مولکول‌های بزرگی هستند که نباید به راحتی از فیلترهای کلیه عبور کنند. هنگامی که این فیلترها آسیب می‌بینند، پروتئین می‌تواند وارد ادرار شود. در نتیجه، ادرار هنگام دفع ممکن است کف‌آلود به نظر برسد، شبیه به کف صابون.
علائم پیشرفته آسیب به کلیه‌ها
با پیشرفت آسیب به کلیه‌ها و کاهش قابل توجه عملکرد آنها (معمولا در مراحل سوم تا پنجم بیماری کلیوی مزمن)، علائم آشکارتر و شدیدتر می‌شوند. این مرحله نشان‌دهنده این است که کلیه‌ها دیگر قادر به انجام وظایف حیاتی خود نیستند و نیاز به مداخلات پزشکی جدی‌تر وجود دارد.
- تنفس کوتاه و دشوار (تنگی نفس) تجمع مایعات در بدن صرفا به اندام‌های انتهایی محدود نمی‌شود. در مراحل پیشرفته، مایعات می‌توانند در ریه‌ها نیز تجمع یابند (ادم ریوی). این تجمع مایعات، تبادل اکسیژن در ریه‌ها را دشوار کرده و منجر به احساس تنگی نفس، حتی در حالت استراحت، می‌شود. همچنین، تجمع مواد زائد در خون می‌تواند بر تنفس تاثیر گذاشته و باعث احساس خفگی شود؛
- فشار خون بالا مقاوم کلیه‌ها نقش مهمی در تنظیم فشار خون دارند. هنگامی که کلیه‌ها آسیب می‌بینند، قادر به دفع سدیم و آب اضافی نخواهند بود، که این امر منجر به افزایش حجم خون و در نتیجه افزایش فشار خون می‌شود. در بیماری کلیوی پیشرفته فشار خون اغلب بالا می‌رود و ممکن است به درمان‌های دارویی معمول مقاوم باشد و نیاز به ترکیبی از داروها و تغییرات سبک زندگی داشته باشد؛
- رنگ پریدگی یا پوست خشک و خارش‌دار (خارش اورمیک) تجمع مواد زائد در خون، به‌ویژه اوره، می‌تواند باعث تحریک اعصاب پوست و احساس خارش شدید شود. این خارش که به «خارش اورمیک» معروف است، می‌تواند بسیار آزاردهنده باشد. همچنین، کلیه‌ها با تولید و ترشح هورمون رنین، در تولید گلبول‌های قرمز نقش دارند (از طریق هورمون اریتروپویتین). با آسیب کلیوی، تولید این هورمون کاهش یافته و منجر به کم‌خونی می‌شود. کم خونی باعث رنگ‌پریدگی پوست، احساس ضعف و خستگی بیشتر می‌شود. پوست همچنین ممکن است خشک، پوسته پوسته و کبود به نظر برسد؛
- درد پهلو یا کمر در حالی‌که درد کلیوی همیشه نشانه بیماری نیست، درد در ناحیه پهلو یا کمر (به‌ویژه در یک طرف) می‌تواند نشانه‌ای از آسیب جدی به کلیه باشد. این درد ممکن است ناشی از موارد زیر باشد:
- انسداد مجاری ادراری سنگ کلیه یا لخته خون که مسیر خروج ادرار را مسدود کرده است؛
- عفونت کلیه (پیلونفریت) عفونت باکتریایی که به کلیه‌ها گسترش یافته است؛
- کیست‌های کلیوی بزرگ در موارد نادر؛
- التهاب عروق کلیوی این درد معمولا تیز، کوبنده یا گرفتگی مانند است و ممکن است به کشاله ران یا شکم نیز انتشار یابد.
- گیجی، مشکل در تمرکز و تغییرات عصبی تجمع سموم و مواد زائد در خون، به‌ویژه اوره، می‌تواند بر عملکرد مغز تاثیر بگذارد. این وضعیت که «آنسفالوپاتی اورمیک» نامیده می‌شود، می‌تواند منجر به علائم عصبی مانند گیجی، مشکل در تمرکز، اختلال حافظه، فراموشی، لرزش دست‌ها، بی‌قراری، خواب‌آلودگی و در موارد بسیار شدید، تشنج و کما شود. تعادل الکترولیت‌ها، مانند سدیم و کلسیم، نیز در عملکرد مغز نقش دارد و اختلال در آن می‌تواند باعث این علائم شود.
علائم حاد آسیب کلیوی که نیاز به رسیدگی فوری دارند
گاهی اوقات آسیب کلیوی به طور ناگهانی و شدید رخ می‌دهد که به آن «نارسایی حاد کلیه (Acute Kidney Injury)» گفته می‌شود. این وضعیت نیازمند تشخیص و درمان فوری پزشکی است، زیرا می‌تواند به سرعت منجر به عوارض خطرناک و تهدید کننده حیات شود. علائم نارسایی حاد کلیه شامل موارد زیر است:
- قطع کامل یا کاهش شدید و ناگهانی ادرار این یکی از بارزترین نشانه‌های نارسایی حاد کلیه است. اگر کلیه‌ها ناگهان نتوانند ادرار تولید یا دفع کنند، این یک وضعیت اورژانسی است. ممکن است فرد ساعت‌ها بدون ادرار باشد یا حجم ادرار او به شدت کاهش یابد؛
- تورم شدید و ناگهانی تورم که به سرعت در سراسر بدن، به‌ویژه در صورت، دست‌ها و پاها، ظاهر می‌شود می‌تواند نشانگر تجمع سریع مایعات به دلیل نارسایی حاد کلیه باشد. تورم ممکن است همراه با احساس سنگینی و سفتی در اندام‌ها باشد؛
- درد شدید پهلو همراه با تب این ترکیب از علائم می‌تواند نشانگر عفونت شدید کلیه (پیلونفریت حاد) یا انسداد ناگهانی مجاری ادراری باشد که به کلیه‌ها آسیب رسانده است. تب نشان‌دهنده پاسخ بدن به عفونت است؛
- خستگی شدید، ضعف و حال عمومی وخیم در نارسایی حاد کلیه، بدن به سرعت دچار اختلالات شدید می‌شود. احساس خستگی مفرط، ضعف عضلانی، تهوع شدید، استفراغ، سرگیجه و احساس بیمار بودن شدید، همگی می‌توانند نشانه‌هایی از شوک کلیوی یا سمیت شدید خون باشد.
هر یک از این علائم حاد، به‌ویژه اگر به طور ناگهانی بروز کنند، باید به عنوان یک اورژانس پزشکی تلقی شده و فرد باید بلافاصله به نزدیکترین مرکز درمانی منتقل شود.
عوامل خطر آسیب به کلیه‌ها
بیماری کلیوی مزمن معمولا به تدریج در طول زمان ایجاد می‌شود و عوامل مختلفی می‌توانند در بروز و پیشرفت آن نقش داشته باشند. شناسایی این عوامل خطر به افراد کمک می‌کند تا اقدامات پیشگیرانه لازم را انجام دهند و سلامت کلیه‌های خود را حفظ کنند.
- دیابت کنترل‌نشده دیابت (دیابت نوع 1 یا دیابت نوع 2) یکی از اصلی‌ترین علل نارسایی کلیوی در سراسر جهان است. به دیگر سخن، قند خون بالا در طولانی مدت به عروق خونی کلیه‌ها آسیب می‌رساند (معروف به نفروپاتی دیابتی). این عروق مسئول فیلتر کردن خون هستند و آسیب به آنها منجر به اختلال در فیلتراسیون و دفع پروتئین در ادرار می‌شود. کنترل دقیق قند خون با رژیم غذایی، ورزش و دارو (در صورت نیاز) برای جلوگیری از این عارضه حیاتی است؛
- فشار خون بالا (هیپرتانسیون) فشار خون بالا، دومین علت شایع نارسایی کلیه است. فشار خون بالا به‌طور مداوم به عروق خونی سراسر بدن، از جمله عروق کلیه‌ها، آسیب می‌رساند. این آسیب باعث تنگ شدن و ضعیف شدن عروق کلیه شده و توانایی آنها در فیلتر کردن خون را کاهش می‌دهد. کنترل فشار خون از طریق رژیم غذایی کم‌نمک، ورزش منظم و در صورت نیاز مصرف داروهای ضد فشار خون، برای حفظ سلامت کلیه‌ها ضروری است؛
- مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی (NSAIDs) داروهایی مانند ایبوپروفن، ناپروکسن و آسپرین (در دوزهای بالا و برای مدت طولانی) می‌توانند به کلیه‌ها آسیب برسانند. این داروها با کاهش جریان خون به کلیه‌ها، به‌ویژه در افراد مبتلا به بیماری کلیوی، عفونت یا کم‌آبی بدن می‌تواند عملکرد کلیه را مختل کند. مصرف این داروها باید با احتیاط و طبق دستور پزشک باشد؛
- عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری عفونت‌های مکرر، به‌ویژه اگر به سمت کلیه‌ها (پیلونفریت) گسترش یابند، می‌تواند به بافت کلیه آسیب دائمی وارد کند. بنابراین، درمان به موقع و کامل عفونت‌های ادراری برای جلوگیری از آسیب به کلیه ضروری است؛
- سنگ کلیه و انسداد ادراری سنگ کلیه می‌تواند درد شدیدی ایجاد کند و در صورت انسداد مجاری ادراری، از خروج ادرار جلوگیری کنده و به کلیه فشار وارد نماید. انسداد طولانی مدت ادرار می‌تواند منجر به آسیب دائمی کلیه شود. نوشیدن مایعات کافی و رژیم غذایی مناسب می‌تواند به پیشگیری از سنگ کلیه کمک کند؛
- سابقه خانوادگی بیماری‌های کلیوی اگر در خانواده سابقه بیماری کلیوی، مانند بیماری کلیه پلی‌کیستیک (PKD) یا سندرم نفروتیک وجود داشته باشد، فرد در معرض خطر ابتلا به بیماری کلیوی قرار دارد. در این موارد، معاینات منظم و پیگیری‌های پزشکی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند؛
- دیگر بیماری‌های مزمن بیماری‌هایی مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید، هپاتیت B وC و برخی از انواع سرطان می‌توانند به کلیه‌ها آسیب برسانند؛
- سن بالا به‌طور طبیعی با افزایش سن عملکرد کلیه‌ها کمی کاهش می‌یابد. افراد مسن بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری کلیوی و عوارض آن قرار دارند؛
- چاقی چاقی یک عامل خطر برای دیابت و فشار خون بالا محسوب می‌شود که خود عوامل خطر اصلی بیماری کلیوی هستند. همچنین، چاقی می‌تواند به‌طور مستقیم بر عملکرد کلیه‌ها فشار وارد می‌کند.
توصیه‌ها و اقدامات پیشگیرانه
حفظ سلامت کلیه‌ها نیازمند توجه به سبک زندگی و انجام اقدامات پیشگیرانه منظم است. با رعایت نکات زیر می‌توانید به میزان قابل‌توجهی خطر ابتلا به بیماری‌های کلیوی را کاهش دهید و از عملکرد بهینه این اندام‌های حیاتی اطمینان حاصل کنید:
- کنترل منظم فشار خون و قند خون همانطورکه پیشتر اشاره شد، دیابت و فشار خون بالا دو عامل اصلی نارسایی کلیوی هستند. انجام معاینات منظم برای سنجش فشار خون و قند خون و در صورت نیاز، پیروی دقیق از دستورات پزشک برای کنترل آنها (با رژیم غذایی، ورزش و داروها)، یکی از موثرترین راه‌ها برای محافظت از کلیه‌ها است. اگر دیابت دارید، مهم است که سالانه حداقل یک بار آزمایش ادرار برای بررسی پروتئین (آلبومین) انجام دهید؛
- مصرف کافی آب نوشیدن مایعات کافی، به‌ویژه آب، به حفظ جریان مناسب ادرار کمک می‌کند. جریان ادرار مداوم به کلیه‌ها اجازه می‌دهد تا مواد زائد و سموم را به‌طور موثرتری دفع کنند و همچنین خطر تشکیل سنگ کلیه را کاهش می‌دهد. میزان دقیق مصرف آب بسته به شرایط آب و هوایی، فعالیت بدنی و وضعیت سلامتی فرد متفاوت است، اما به‌طور کلی، نوشیدن حداقل ۸ لیوان آب در روز توصیه می‌شود. رنگ ادرار (باید روشن و شفاف باشد) می‌تواند نشان‌دهنده میزان کافی بودن مایعات دریافتی باشد؛
- اجتناب از مصرف بی‌رویه داروهای ضد درد (NSAIDs) داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن و ناپروکسن، اگرچه برای تسکین درد و التهاب موثر هستند، اما می‌توانند در صورت مصرف طولانی‌مدت یا در دوزهای بالا، به کلیه‌ها آسیب برسانند. در صورت نیاز به داروهای مسکن حتما با پزشک یا داروساز مشورت کنید و از مصرف خودسرانه و طولانی‌مدت این داروها خودداری کنید. در افراد مبتلا به بیماری کلیوی استفاده از استامینوفن (با احتیاط و طبق نظر پزشک) معمولا ایمن‌تر است.
- رژیم غذایی سالم و متعادل
- کاهش مصرف نمک (سدیم) سدیم باعث احتباس مایعات و افزایش فشار خون می‌شود. کاهش مصرف نمک به کنترل فشار خون و کاهش بار کاری کلیه‌ها کمک می‌کند. از مصرف غذاهای فرآوری شده، کنسرو شده و فست‌فودها که سرشار از سدیم هستند، خودداری کنید؛
- تنظیم مصرف پروتئین در حالی‌که پروتئین برای ساخت و ترمیم بافت‌ها ضروری است، مصرف بیش از حد پروتئین، به‌ویژه پروتئین‌های حیوانی، می‌تواند بار اضافی بر کلیه‌ها وارد کند. در صورت ابتلا به بیماری کلیوی پزشک ممکن است توصیه کند که مصرف پروتئین را محدود کنید. تنوع در منابع پروتئین (گیاهی و حیوانی) توصیه می‌شود؛
- افزایش مصرف میوه‌ها و سبزیجات این مواد غذایی سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند و به سلامت کلی بدن و کاهش التهاب کمک می‌کنند؛
- کاهش مصرف چربی‌های اشباع و ترانس این چربی‌ها می‌توانند به سلامت قلب و عروق آسیب رسانده و به‌طور غیرمستقیم بر کلیه‌ها تاثیر بگذارند.
- پیگیری و انجام آزمایش‌های دوره‌ای برای افراد سالم، به‌ویژه آنهایی که عوامل خطر بیماری کلیوی دارند (مانند دیابت، فشار خون بالا، سابقه خانوادگی)، انجام آزمایش‌های منظم کلیه توصیه می‌شود. این آزمایش‌ها معمولا شامل موارد زیر می‌شود:
- آزمایش خون اندازه‌گیری سطح کراتینین و نیتروژن اوره خون (BUN) برای تخمین سرعت فیلتراسیون گلومرولی (eGFR)؛
- آزمایش ادرار بررسی وجود پروتئین (آلبومین) یا خون در ادرار که می‌تواند نشان‌دهنده آسیب کلیوی باشد؛
- تصویربرداری (در صورت لزوم) سونوگرافی کلیه برای بررسی اندازه، شکل و وجود کیست یا سنگ. شناسایی زودهنگام هرگونه مشکل در کلیه‌ها، امکان درمان موثر و جلوگیری از پیشرفت بیماری را فراهم می‌آورد.
- ترک سیگار سیگار کشیدن به عروق خونی آسیب می‌رساند و می‌تواند فشار خون را بالا ببرد، که هر دو برای سلامت کلیه مضر هستند؛
- حفظ وزن سالم اضافه وزن و چاقی، با افزایش خطر دیابت و فشار خون بالا، به‌صورت قابل‌توجهی خطر بیماری کلیوی را افزایش می‌دهند.
جمع‌بندی
کلیه‌ها اندام‌هایی حیاتی هستند که نقش بی‌بدیلی در حفظ سلامت و تعادل بدن ایفا می‌کنند. بااین حال، بیماری‌های کلیوی اغلب در مراحل اولیه بدون علامت بوده و زمانی تشخیص داده می‌شوند که آسیب قابل‌توجهی به کلیه‌ها وارد شده است. این تاخیر در تشخیص می‌تواند منجر به عوارض جدی، از جمله نارسایی کلیه و نیاز به درمان‌های پرهزینه و دشواری مانند دیالیز یا پیوند کلیه شود.
درک علائم اولیه و پیشرفته آسیب کلیوی، از جمله خستگی، تورم، تغییرات در ادرار و علائم عصبی، به افراد کمک می‌کند تا در صورت مشاهده هرگونه نشانه غیرعادی، به موقع به پزشک مراجعه کنند. همچنین، شناسایی و مدیریت عوامل خطر مانند دیابت، فشار خون بالا، مصرف خودسرانه داروها و رعایت سبک زندگی سالم (شامل رژیم غذایی مناسب، مصرف کافی مایعات، و عدم استعمال دخانیات) از اهمیت بالایی برخوردار است.
تشخیص و درمان زودهنگام، کلید طلایی در جلوگیری از پیشرفت بیماری کلیوی و حفظ عملکرد این اندام حیاتی است. انجام بررسی‌های دوره‌ای و آزمایش‌های لازم، به‌ویژه برای افرادی که در معرض خطر بیشتری قرار دارند، بهترین راه برای اطمینان از سلامت کلیه‌ها و پیشگیری از مشکلات جدی در آینده است. سلامتی شما در دستان شماست؛ با مراقبت از کلیه‌هایتان، از سلامت کلی خود محافظت کنید.
