پیشگیری از زخم پای دیابتی
دیابت بیماری مزمنی است که در صورت عدم کنترل مناسب می‌تواند منجر به عوارض جدی و درازمدت متعددی در بخش عمده بدن شود، از جمله آسیب به کلیه‌ها (نفروپاتی)، آسیب به چشم‌ها (رتینوپاتی)، آسیب به سیستم عصبی (نوروپاتی) و غیره. یکی از شایع‌ترین و در عین حال نگران‌کننده‌ترین این عوارض، زخم پای دیابتی است. این زخم‌ها نه تنها کیفیت زندگی افراد دارای تشخیص دیابت را به میزان قابل‌توجهی تحت تاثیر قرار می‌دهند، بلکه می‌توانند عامل اصلی بستری شدن‌های مکرر، عفونت‌های شدید باشند و در نهایت منجر به قطع عضو شوند. باتوجه به شیوع رو به افزایش دیابت در سراسر جهان و بار اقتصادی، روانی و اجتماعی که این عارضه بر دوش افراد، خانواده‌ها و نظام‌های سلامت دارد، پیگیری و اجرای دقیق برنامه‌های پیشگیرانه از زخم پای دیابتی، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت حیاتی است. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی اهمیت، عوامل خطر و مهم‌تر از همه راهکارهای عملی و کلیدی برای پیشگیری از بروز زخم پای دیابتی پرداخته شده است.
اهمیت زخم پای دیابتی
زخم پای دیابتی تنها مشکلی موضعی در پا نیست، بلکه نشان‌دهنده یک مشکل سیستمی و گستره‌ای در بدن فرد دیابتی است. درک عمق اهمیت این عارضه انگیزه‌ای قوی برای توجه بیشتر به راهکارهای پیشگیرانه ایجاد می‌کند:
- شیوع بالا دیابت، به‌ویژه دیابت نوع ۲ که در سال‌های اخیر شیوع آن به طور چشمگیری افزایش یافته است، منجر به افزایش قابل‌توجه احتمال بروز زخم پای دیابتی می‌شود. تخمین زده می‌شود که تا ۲۵ درصد از افراد دارای تشخیص دیابت دیابت در طول عمر خود دچار زخم پا شوند که هشداردهنده و قابل توجه است؛
- علت اصلی قطع عضو غیرتروماتیک در بسیاری از کشورهای جهان زخم پای دیابتی اصلی‌ترین علت قطع عضو در اندام‌های تحتانی است که ناشی از ضربه یا حادثه (غیرتروماتیک) نیست. از دست دادن یک یا چند انگشت پا، کف پا، یا حتی کل ساق پا، پیامدهای جبران‌ناپذیری بر توانایی حرکتی، استقلال فردی و سلامت روان فرد دارد؛
- هزینه‌های اقتصادی، روانی و اجتماعی بالا درمان زخم پای دیابتی، به‌ویژه در مراحل پیشرفته که نیاز به بستری، جراحی، آنتی‌بیوتیک‌های وریدی و مراقبت‌های ویژه دارد، بار سنگینی بر دوش افراد و سیستم بهداشت و درمان تحمیل می‌کند. علاوه‌بر این، درد مزمن، محدودیت‌های حرکتی و ترس از عوارض بیشتر منجر به کاهش قابل توجه کیفیت زندگی، اضطراب، افسردگی و انزوای اجتماعی می‌شود؛
- کاهش کیفیت زندگی بیمار تصور زندگی با زخمی که به سختی التیام می‌یابد، دردناک است و نیاز به مراقبت‌های مداوم دارد، به تنهایی می‌تواند روحیه بیمار را تضعیف کند. این عارضه، توانایی انجام فعالیت‌های روزمره، اشتغال، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، و لذت بردن از زندگی را به شدت محدود می‌سازد.
عوامل خطرساز ایجاد زخم پای دیابتی
شناخت عوامل خطرساز اولین قدم در جهت خنثی‌سازی ریسک ناشی از آنهاست. به‌طورکلی، عوامل خطر زخم پای دیابتی به دو دسته اصلی «آسیب عصبی» و «اختلال عروقی» تقسیم می‌شوند، اما عوامل دیگری نیز در ایجاد یا تشدید زخم نقش دارند:
- نوروپاتی محیطی (اختلال حس پا)
- مکانیسم افزایش طولانی‌مدت قند خون در افراد دارای تشخیص دیابت باعث آسیب به اعصاب محیطی (به‌ویژه اعصاب حسی، حرکتی و اتونومیک) در پاها می‌شود. آسیب به اعصاب حسی منجر به کاهش یا از بین رفتن حس درد، دما و فشار در پاها می‌شود؛
- پیامد بیمار متوجه ضربه، خراش یا فشاری که به پا وارد می‌شود، نخواهد شد. این بی‌حسی، زمینه‌ساز آسیب‌های ناخواسته است که بدون احساس درد، پیشرفت کرده و زخم ایجاد می‌کنند؛
- علائم گزگز، مورمور شدن، سوزن سوزن شدن، بی‌حسی، کاهش حس گرما یا سرما و در مراحل پیشرفته‌تر ضعف عضلانی و اختلال در تعادل.
- کاهش گردش خون (آرتریوپاتی محیطی)
- مکانیسم دیابت باعث آسیب به عروق خونی، به ویژه شریان‌های کوچک و متوسط در پاها می‌شود. این آسیب منجر به تنگی، گرفتگی، و کاهش جریان خون به بافت‌های پا می‌شود؛
- پیامد کاهش اکسیژن‌رسانی و مواد مغذی به بافت‌ها توانایی بدن را برای ترمیم زخم‌ها و مبارزه با عفونت‌ها به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. پوست پا خشک، نازک و شکننده می‌شود و حتی آسیب‌های جزئی نیز به سختی التیام می‌یابند؛
- علائم سردی پا، درد در هنگام راه رفتن (لنگش متناوب)، کاهش یا فقدان نبض در پا، رنگ پریدگی پا در حالت بالا نگه داشتن، و تاخیر در التیام زخم.
- ناهنجاری‌های استخوانی و اسکلتی (دفورمیتی پا)
- مکانیسم نوروپاتی اتونومیک می‌تواند باعث اختلال در تعادل بین عضلات پا شده و منجر به تغییر شکل انگشتان (مانند انگشت چکش یا انگشت پرشی) و قوس کف پا شود. فشارهای نامتعارف بر نواحی خاصی از کف پا، احتمال ایجاد پینه و زخم در آن نواحی را افزایش می‌دهد؛
- پیامد ایجاد نقاط فشار غیرطبیعی در کفش و روی زمین که منجر به ایجاد پینه و زخیم شدن پاشنه پا و در نهایت زخم در این نقاط می‌شود.
- سابقه زخم یا قطع عضو
- مکانیسم آن دسته از افراد دارای تشخیص دیابت که سابقا دچار زخم پای دیابتی شده‌اند، احتمال بیشتری دارد که مجددا این عارضه را تجربه کنند. این امر به دلیل آسیب‌های دائمی وارده به اعصاب و عروق، و همچنین احتمال وجود عفونت‌های نهفته یا تغییرات ساختاری در پا است؛
- پیامد نیاز به مراقبت‌های بسیار دقیق‌تر و مستمر برای جلوگیری از عود زخم.
- عوامل مرتبط با بیماری‌های همزمان
- آسیب به کلیه‌ها (نفروپاتی دیابتی) اختلال در عملکرد کلیه می‌تواند منجر به تجمع سموم در بدن شده و بر سلامت اعصاب و عروق تاثیر منفی بگذارد؛
- عفونت افراد دارای تشخیص دیابت مستعد انواع عفونت‌ها هستند و عفونت در پا می‌تواند به سرعت پیشرفت کرده و منجر به نکروز (مردگی بافت) و زخم شود؛
- چاقی افزایش وزن منجر به افزایش فشار بر پاها شده و می‌تواند در تشدید مشکلات عروقی و عصبی نقش داشته باشد؛
- سیگار کشیدن سیگار باعث تنگ شدن عروق و کاهش شدید جریان خون به اندام‌ها، به‌ویژه پاها، می‌شود و روند بهبود زخم را مختل می‌کند؛
- ضعف بینایی این عامل، خود به تنهایی یک عامل خطرساز است، زیرا مانع از بازبینی دقیق روزانه پاها توسط فرد دارای تشخیص دیابت می‌شود.
راهکارهای کلیدی پیشگیری از زخم پای دیابتی
پیشگیری از زخم پای دیابتی یک رویکرد چندوجهی است که نیازمند همکاری فعال فرد دارای تشخیص دیابت و کادر درمان است. رعایت مداوم و دقیق این راهکارها، کلید موفقیت در این زمینه است:
۱. کنترل قند خون
- اهمیت کنترل دقیق قند خون بنیادی‌ترین استراتژی برای پیشگیری از عوارض دیابت است، از جمله آسیب‌های عصبی و عروقی که زمینه‌ساز زخم پای دیابتی می‌باشد.
- راهکارها
- حفظ قند خون در محدوده هدف منظور از محدوده هدف همان دستورعمل‌های پزشک معالج است که معمولا شامل قند خون ناشتا بین ۸۰ تا ۱۳۰ میلی گرم در دسی لیتر و قند خون ۲ ساعت بعد از غذا کمتر از ۱۸۰ میلی گرم در دسی لیتر می‌شود؛
- مدیریت دقیق و منظم داروها و انسولین مصرف منظم داروهای خوراکی کاهش دهنده قند خون و انسولین طبق دستور پزشک، همراه با یادگیری نحوه تزریق صحیح و زمان‌بندی آن، برای حفظ قند خون در محدوده نرمال ضروری است؛
- مراجعات منظم پزشک و آزمایش HbA1c آزمایش هموگلوبین A1c (HbA1c)، میانگین قند خون طی ۲ تا ۳ ماه گذشته را نشان می‌دهد و ابزار بسیار مهمی برای ارزیابی اثربخشی درمان است. مراجعات منظم به پزشک برای تنظیم دوز داروها و بررسی کلی وضعیت سلامتی، حیاتی است.
- اصلاح سبک زندگی علاوه‌بر دارو درمانی، رژیم غذایی سالم و متعادل و فعالیت بدنی منظم نیز نقشی کلیدی در کنترل قند خون دارند.
۲.مراقبت از پوست و ناخن پا
پوست پا اولین خط دفاعی بدن است و نیازمند مراقبت روزانه و ویژه است.
- شست‌وشوی روزانه
- روش پاها را روزانه با آب ولرم (نه داغ!) و صابون ملایم شستشو دهید. از استحمام پا با آب خیلی داغ که می‌تواند باعث سوختگی یا خشکی پوست شود، خودداری کنید؛
- خشک کردن بسیار مهم است که پاها را با حوله نرم و تمیز به آرامی خشک کنید. دقت ویژه به خشک کردن کامل ناحیه بین انگشتان پا داشته باشید، زیرا رطوبت باقی‌مانده در این نواحی می‌تواند زمینه را برای رشد قارچ و باکتری فراهم کند.
- استفاده از کرم مرطوب‌کننده
- نحوه استفاده پس از خشک کردن کامل پاها از کرم مرطوب‌کننده (مانند کرم‌های حاوی اوره یا گلیسیرین) برای حفظ رطوبت و جلوگیری از خشکی و ترک خوردن پوست استفاده کنید؛
- نکته مهم کرم را به تمام قسمت‌های پا، بجز بین انگشتان، بمالید. باقی ماندن رطوبت بین انگشتان می‌تواند مضر باشد.
- کوتاه کردن ناخن
- روش ناخن‌ها را به‌صورت صاف و مستقیم کوتاه کنید. از گرد کردن گوشه‌های ناخن خودداری کنید، زیرا این کار می‌تواند باعث فرو رفتن ناخن در گوشت و ایجاد عفونت شود؛
- ابزار از ناخن‌گیرهای تیز و تمیز استفاده کنید. در صورت دشواری در کوتاه کردن ناخن‌ها از اطرافیان خود کمک بگیرید.
- پرهیز از آسیب رساندن به پوست
- پینه‌ها و میخچه‌ها هرگز پینه‌ها، میخچه‌ها یا زوائد پوستی را خودتان با ابزار تیز یا مواد شیمیایی جدا نکنید. این اقدامات می‌تواند به راحتی باعث ایجاد زخم شود. در صورت نیاز به برداشتن آنها حتما به پزشک خود مراجعه کنید.
- موچین و قیچی از استفاده از موچین یا قیچی برای کندن زوائد پوستی یا ناخن‌های پا خودداری کنید.
۳. بازبینی روزانه پاها
چشم، مهم‌ترین ابزار برای شناسایی زودهنگام مشکلات در ناحیه پا است.
- روش هر روز، ترجیحا در زمان استراحت یا قبل از خواب، پاهای خود را به دقت از نظر وجود هرگونه ضایعه، حتی کوچک، بررسی کنید.
- نشانه‌هایی که باید به دنبال آنها بود
- زخم، خراش، یا بریدگی کوچکترین آسیب پوستی را نادیده نگیرید؛
- قرمزی یا تورم این علائم می‌تواند نشانه التهاب یا عفونت باشد؛
- تاول تاول‌ها می‌توانند به سرعت به زخم تبدیل شوند؛
- ترک یا شکاف در پوست به‌ویژه در پاشنه پا؛
- تغییر رنگ پوست مانند کبودی یا تیرگی؛
- پینه‌ها و میخچه‌های ضخیم به‌ویژه در نقاطی که فشار بیشتری روی پا وارد می‌شود.
- استفاده از آینه برای بررسی دقیق نواحی پشت پا و زیر پا که دیدن آنها دشوار است، از یک آینه قدی یا آینه دستی استفاده کنید.
- کمک گرفتن اگر بینایی شما ضعیف است یا دسترسی به آینه ندارید، از یکی از اعضای خانواده یا پرستار بخواهید که روزانه پاهای شما را معاینه کند.
۴. انتخاب کفش و جوراب مناسب
کفش و جوراب، محافظان اصلی پا در برابر آسیب‌های محیطی هستند.
- کفش مناسب
- جنس از کفش‌هایی با جنس نرم و قابل تنفس (مانند چرم طبیعی یا پارچه‌های مخصوص) استفاده کنید؛
- مناسب بودن اندازه کفش نباید تنگ یا گشاد باشد. انگشت شست پا باید فضای کافی برای حرکت داشته باشد و پاشنه پا نیز نباید در کفش سُر بخورد؛
- پاشنه کفش‌های پاشنه کوتاه و پهن ارجحیت دارند. از پوشیدن کفش‌های پاشنه بلند، پنجه باریک، یا کفش‌های سفت و نو که ممکن است باعث ایجاد ساییدگی و زخم شوند، خودداری کنید؛
- کفی داخلی از کفی‌های نرم و قوس‌دار استفاده کنید که فشار را به‌طور مساوی در کف پا پخش کنند. در صورت نیاز کفی‌های طبی سفارشی از پودیاتریست تهیه کنید؛
- پرهیز از راه رفتن با پای برهنه حتی در داخل منزل همیشه از دمپایی یا کفش راحتی استفاده کنید تا از آسیب‌های ناگهانی مانند افتادن اجسام یا لیز خوردن جلوگیری شود.
- جوراب مناسب
- جنس از جوراب‌های پنبه‌ای یا پشمی نرم و بدون درزهای ضخیم استفاده کنید. این جوراب‌ها رطوبت را جذب کرده و از اصطکاک زیاد جلوگیری می‌کنند؛
- تعویض روزانه هر روز جوراب‌های تمیز بپوشید؛
- مناسب بودن اندازه جوراب نباید خیلی تنگ باشد که جریان خون را مختل کند یا باعث ایجاد فشار شود و نباید گشاد باشد که چروک شده و باعث ایجاد ناراحتی یا سایش شود؛
- بررسی داخل کفش قبل از پوشیدن کفش همیشه داخل آن را از نظر وجود سنگ‌ریزه، تکه‌های شیشه یا هر جسم تیز دیگری بررسی کنید.
۵. پرهیز از آسیب‌های دمایی و فیزیکی
حساسیت کم پاها آنها را در برابر آسیب‌های ناشی از حرارت و ضربه آسیب‌پذیر می‌کند.
- دما
- آب حمام قبل از قرار دادن پاها در آب حمام، دما را با آرنج یا دماسنج چک کنید. آب نباید داغ باشد؛
- گرمای مستقیم از قرار دادن پاها در معرض منابع گرمایی مستقیم مانند بخاری، شوفاژ، شومینه یا کیسه آب‌گرم خودداری کنید. اگر احساس سرما می‌کنید، از جوراب‌های گرم و پتو استفاده کنید.
- آسیب‌های فیزیکی
- مواد شیمیایی از استفاده از چسب‌های زخم، محلول‌های ضدعفونی کننده قوی، یا مواد شیمیایی که برای از بین بردن پینه‌ها استفاده می‌شوند، بدون تجویز و نظارت پزشک خودداری کنید؛
- ضربه مراقب باشید که پاها به جایی برخورد نکنند.
۶. کنترل بیماری‌های همزمان
کنترل عوامل زمینه‌ساز در بدن، به‌طور غیرمستقیم به پیشگیری از زخم پا کمک می‌کند.
- درمان بیماری‌های عروقی محیطی در صورت تشخیص تنگی یا گرفتگی عروق پا، طبق دستور پزشک، درمان‌های دارویی یا جراحی لازم را انجام دهید؛
- کنترل فشار خون و چربی خون فشار خون بالا و چربی خون بالا هر دو به سلامت عروق آسیب می‌زنند. مدیریت صحیح این موارد به حفظ سلامت عروق پا کمک می‌کند؛
- ترک سیگار سیگار کشیدن یکی از مخرب‌ترین عوامل برای عروق است. ترک سیگار، تاثیر بسیار مثبتی بر جریان خون پاها خواهد داشت.
۷. مراجعه منظم به پزشک
همکاری فعال با کادر درمان، بخش مهمی از برنامه پیشگیری است.
- ویزیت‌های دوره‌ای حتی اگر پاها سالم به نظر می‌رسد، سالی یک بار (یا طبق توصیه پزشک، هر ۶ ماه یک بار) برای معاینه کامل پاها به پزشک مراجعه کنید. این معاینات باید شامل بررسی حس، گردش خون و وضعیت پوست و ناخن بشود.
- دریافت آموزش‌های لازم از پزشک خود بخواهید که نحوه صحیح مراقبت از پاها، شناسایی علائم هشدار دهنده و اقدامات لازم در صورت مشاهده هرگونه مشکل را به شما آموزش دهند.
جمع‌بندی
پیشگیری از زخم پای دیابتی سفری است که نیازمند تعهد، هوشیاری و مسئولیت‌پذیری افراد دارای تشخیص دیابت است. این امر به معنای «خودمراقبتی هوشمندانه» است؛ یعنی فرد دارای تشخیص دیابت می‌بایست دانش لازم در مورد وضعیت خود، عوامل خطر و نحوه پیشگیری را کسب کند و به‌طور مداوم این مراقبت‌ها را اجرا نماید. در کنار این، همکاری نزدیک و مستمر با پزشک و متخصص تغذیه متضمن اثربخشی برنامه پیشگیرانه از زخم پای دیابتی است. با رعایت این توصیه‌های به ظاهر ساده و روزمره، نه تنها می‌توان از بروز زخم پای دیابتی جلوگیری کرد، بلکه بار سنگین عوارض، درد، ناتوانی، هزینه‌های درمانی و هزینه‌های اجتماعی مرتبط با این عارضه را به شدت کاهش داد و کیفیت زندگی افراد دارای تشخیص دیابت را بهبود بخشید.
