نشانه‌های قند خون بالا (هیپرگلیسمی)
قند خون بالا یا هیپرگلیسمی (Hyperglycemia) وضعیتی است که در آن سطح گلوکز (قند) خون از حد طبیعی فراتر می‌رود. این حالت، یکی از نشانه‌های اصلی بیماری دیابت (شامل دیابت نوع 1، دیابت نوع 2 و دیابت بارداری) است و در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌تواند به عوارض جدی و مزمن منجر شود. بدن برای عملکرد صحیح به گلوکز نیاز دارد (گلوکز منبع اصلی سوخت سلول‌هاست و مغز انحصارا از گلوکز برای تامین انرژی خود استفاده می‌کند)، اما بالا بودن آن برای مدت طولانی به رگ‌های خونی و اعصاب آسیب می‌رساند. آگاهی از علائم هشداردهنده هیپرگلیسمی (افزایش شدید قند خون) از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا تشخیص زودهنگام و اقدام به موقع می‌تواند از پیشرفت بیماری و بروز عوارض ناگوار جلوگیری کند. علائم این وضعیت می‌تواند به تدریج ظاهر شود و در ابتدا ممکن است خفیف باشند، اما با گذشت زمان و افزایش سطح قند خون، تشدید می‌شوند. درک صحیح از این نشانه‌ها به افراد کمک می‌کند تا وضعیت خود را بهتر مدیریت کنند و در صورت لزوم، به پزشک مراجعه نمایند. در این نوشتار از مجله شکربان به بررسی علل و نشانه‌های هیپرگلیسمی پرداخته شده است.
نشانه‌های رایج قند خون بالا
- تشنگی شدید (پلی‌دیپسی یا Polydipsia) یکی از شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین علائم قند خون بالاست. بدن برای دفع قند اضافی از طریق ادرار، نیاز به آب بیشتری پیدا می‌کند. این فرآیند منجر به کم‌آبی بدن شده و مغز با ارسال سیگنال‌های تشنگی شدید، سعی در جبران این کمبود آب دارد. بنابرای فرد دائما احساس خشکی دهان و عطش می‌کند، حتی پس از نوشیدن مقادیر زیادی آب نیز این حس تشنگی برطرف نمی‌شود. این چرخه می‌تواند ادامه یابد: هرچه بیشتر آب بنوشید، بیشتر ادرار می‌کنید و دوباره تشنه می‌شوید.
- جزئیات فرد ممکن است متوجه شود که به صورت غیرعادی به آب نیاز دارد، بطری آب همیشه همراه اوست و حتی در نیمه‌های شب نیز برای نوشیدن آب بیدار می‌شود.
2. افزایش ادرار (پلی‌اوری یا Polyuria) در شرایطی که قند خون برای مدت طولانی بالا باشد، کلیه‌ها تلاش می‌کنند تا قند اضافی موجود در خون را از بدن خارج کنند. برای انجام این کار کلیه‌ها آب بیشتری را از بدن می‌کشند تا قند را در ادرار حل کرده و دفع کنند. این فرآیند باعث افزایش قابل توجه حجم و دفعات ادرار می‌شود. این علامت به ویژه در شب‌ها (تکرر ادرار شبانه یا ناکچوری- Nocturia ) مشهود است و می‌تواند خواب فرد را مختل کند.
- جزئیات فرد ممکن است متوجه شود که دفعات مراجعه به دستشویی به شدت افزایش یافته، به طوری که هر یک تا دو ساعت نیاز به ادرار کردن دارد، و حجم ادرار در هر بار نیز بیشتر از حد معمول است.
3. خشکی دهان و پوست (Xerostomia and Dry Skin) به دلیل کم‌آبی ناشی از افزایش ادرار، بدن آب کافی برای حفظ رطوبت طبیعی دهان و پوست را از دست می‌دهد. این امر منجر به خشکی مداوم دهان می‌شود که می‌تواند صحبت کردن و بلع غذا را دشوار کند. پوست نیز خشک و پوسته پوسته شده و ممکن است احساس خارش یا ناراحتی ایجاد کند.
- جزئیات خشکی دهان می‌تواند به بوی بد دهان نیز منجر شود. پوست ممکن است حالت کشیدگی پیدا کند و به ویژه در نواحی مانند آرنج، زانو و ساق پاها خشک‌تر به نظر برسد.
4. خستگی غیرمعمول و خواب‌آلودگی (Fatigue and Drowsiness) هنگامی که قند خون بالاست، سلول‌های بدن نمی‌توانند گلوکز (منبع اصلی انرژی) را به طور موثری جذب و استفاده کنند. این امر باعث می‌شود که بدن انرژی کافی نداشته باشد و فرد احساس خستگی مداوم، بی‌حالی، ضعف و حتی خواب‌آلودگی بیش از حد، حتی پس از استراحت کافی، کند.
- جزئیات خستگی می‌تواند در فعالیت‌های روزمره فرد اختلال ایجاد کند و باعث کاهش بهره‌وری شود. فرد ممکن است در طول روز به صورت غیرعادی احساس نیاز به چرت زدن کند.
5. تاری دید (Blurred Vision) سطح بالای قند خون می‌تواند بر مایعات داخل چشم تأثیر بگذارد و باعث تورم عدسی چشم شود. این تورم موقتی، توانایی عدسی برای تمرکز صحیح نور بر شبکیه را مختل کرده و منجر به تاری دید می‌شود. تاری دید حاصله معمولا نوسان دارد و ممکن است در طول روز تغییر کند.
- جزئیات تاری دید ناشی از هیپرگلیسمی (افزایش شدید قند خون) معمولا پس از کنترل سطح قند خون بهبود می‌یابد، اما در صورت طولانی شدن و عدم درمان می‌تواند به مشکلات جدی‌تر بینایی مانند رتینوپاتی دیابتی منجر شود. فرد ممکن است در خواندن، تماشای تلویزیون یا رانندگی دچار مشکل شود.
7. کاهش وزن بدون دلیل مشخص (Unexplained Weight Loss) با وجود اینکه فرد ممکن است بیشتر غذا بخورد، اما به دلیل ناتوانی سلول‌ها در استفاده از گلوکز به عنوان منبع انرژی، بدن شروع به سوزاندن چربی‌ها و پروتئین‌های ذخیره‌شده (عضلات) برای تامین انرژی می‌کند. این فرآیند منجر به کاهش وزن ناخواسته می‌شود، حتی اگر فرد رژیم غذایی خود را تغییر نداده باشد یا حتی بیشتر غذا بخورد.
- جزئیات این علائم بیشتر در دیابت نوع 1 و در مراحل اولیه بروز می‌کند و می‌تواند با وجود افزایش اشتها همراه باشد.
8.عفونت‌های مکرر (Recurrent Infections) قند خون بالا سیستم ایمنی بدن را تضعیف می‌کند و محیطی مناسب برای رشد باکتری‌ها و قارچ‌ها (به ویژه قارچ کاندیدا) فراهم می‌آورد. این امر باعث افزایش حساسیت به عفونت‌ها می‌شود که معمولا شامل عفونت‌های ادراری (UTIs)، عفونت‌های پوستی (مانند جوش، کورک، قارچ پا) و عفونت‌های دهانی و لثه (مانند برفک دهان یا ژنژیویت) می‌شوند.
- جزئیات این عفونت‌ها معمولا دیرتر از حد معمول بهبود می‌یابند و ممکن است به درمان‌های معمول نیز پاسخ ندهند. زنان دارای تشخیص دیابت بیشتر در معرض عفونت‌های قارچی واژن هستند.
- تاخیر در بهبود زخم‌ها سطوح بالای قند خون می‌تواند به رگ‌های خونی کوچک آسیب رسانده و جریان خون به بافت‌ها را کاهش دهد. این امر به همراه تضعیف سیستم ایمنی، فرآیند ترمیم زخم‌ها را کند می‌کند. زخم‌ها و بریدگی‌ها، حتی خراش‌های کوچک، ممکن است هفته‌ها یا ماه‌ها طول بکشد تا بهبود یابند و خطر عفونت در آنها افزایش می‌یابد.
- جزئیات این علائم به‌ویژه در پاها و ساق پاها مشاهده می‌شود و می‌تواند منجر به زخم‌های مزمن دیابتی (به‌ویژه زخم پای دیابتی) شود که در صورت عدم درمان صحیح، ممکن است به قطع عضو منجر شوند.
9.احساس گزگز یا بی‌حسی در دست و پا (Paresthesia/Numbness) قند خون بالا می‌تواند به مرور زمان به اعصاب محیطی (به‌ویژه اعصاب پاها و دست‌ها) آسیب برساند، وضعیتی که به نوروپاتی دیابتی معروف است. این آسیب عصبی می‌تواند منجر به احساس گزگز، سوزش، بی‌حسی، درد یا ضعف در اندام‌ها شود.
- جزئیات این علامت معمولا از نوک انگشتان پا شروع شده و به تدریج به سمت بالا گسترش می‌یابد (معروف به پدیده «جوراب و دستکش»). در مراحل اولیه ممکن است خفیف باشد، اما با پیشرفت آسیب عصبی، شدیدتر می‌شود.
10.سردرد و اختلال تمرکز (Headache and Concentration Difficulty) نوسانات سطح قند خون و کم‌آبی بدن می‌تواند بر عملکرد مغز تأثیر بگذارد و منجر به سردرد و دشواری در تمرکز شود. فرد ممکن است احساس کند که ذهنش «مه آلود» است و در انجام وظایف فکری یا به خاطر سپردن اطلاعات دچار مشکل شود.
- جزئیات این سردردها معمولا مداوم یا متناوب هستند و ممکن است با سرگیجه همراه باشند. کاهش توانایی تمرکز می‌تواند بر عملکرد تحصیلی یا شغلی فرد تأثیر بگذارد.
نکات مهم
- تدریجی یا ناگهانی بودن علائم علائم هیپرگلیسمی (افزایش شدید قند خون) در افراد مختلف به اشکال متفاوتی ظاهر می‌شود. در برخی افراد دارای تشخیص دیابت، به‌ویژه در دیابت نوع 2، این علائم ممکن است به تدریج و طی هفته‌ها یا ماه‌ها بروز کنند و در ابتدا آنقدر خفیف باشند که فرد متوجه آنها نشود. این «سکوت» علائم اولیه یکی از دلایلی است که بسیاری از موارد دیابت نوع 2 تا مراحل پیشرفته تشخیص داده نمی‌شوند. در مقابل، در دیابت نوع 1 (که اغلب در کودکان و نوجوانان رخ می‌دهد) یا در شرایطی مانند کتواسیدوز دیابتی، علائم می‌توانند به سرعت و به صورت ناگهانی (طی چند روز یا هفته) ظاهر شده و شدت یابد؛
- تشخیص افتراقی مهم است به یاد داشته باشید که هر یک از این علائم به تنهایی ممکن است ناشی از شرایط دیگری غیر از قند خون بالا نیز باشند. برای مثال، تشنگی می‌تواند ناشی از کم‌آبی، عفونت ادراری ناشی از تکرر ادرار و خستگی ناشی از کمبود خواب باشد. بااین حال، اگر چندین مورد از این نشانه‌ها را به صورت همزمان یا به صورت مداوم تجربه می‌کنید، به خصوص اگر شدت آنها در حال افزایش باشد، این یک زنگ خطر جدی محسوب می‌شود و نیاز به بررسی پزشکی دارد.
- اهمیت آزمایش تشخیص قطعی قند خون بالا و دیابت فقط و فقط با انجام آزمایش خون امکان‌پذیر است. این آزمایشات شامل:
- قند خون ناشتا (Fasting Blood Sugar – FBS) اندازه‌گیری سطح گلوکز در خون پس از حداقل 8 ساعت ناشتایی؛
- قند خون تصادفی (Random Blood Sugar – RBS) اندازه‌گیری سطح گلوکز در هر زمان از روز، بدون نیاز به ناشتایی؛
- تست تحمل گلوکز خوراکی (Oral Glucose Tolerance Test – OGTT) اندازه‌گیری سطح گلوکز قبل و 2 ساعت پس از نوشیدن یک محلول گلوکز شیرین. این تست بیشتر برای تشخیص دیابت بارداری یا پیش‌دیابت استفاده می‌شود؛
- هموگلوبین A1c (HbA1c) این آزمایش میانگین سطح قند خون را در 2 تا 3 ماه گذشته نشان می‌دهد و معیار بسیار مهمی برای تشخیص و پایش دیابت است.
چه زمان باید به پزشک مراجعه کرد؟
- تجربه مداوم هر یک از نشانه‌ها اگر هر یک از نشانه‌های ذکر شده در بالا (مانند تشنگی شدید، تکرر ادرار، خستگی مفرط، تاری دید و غیره) را به‌صورت مداوم، آزاردهنده یا با شدت رو به افزایش تجربه می‌کنید، نباید آن را نادیده بگیرید. حتی اگر فقط یک یا دو مورد از این علائم را دارید، اما زندگی روزمره‌تان را مختل کرده‌اند، مراجعه به پزشک ضروری است. تشخیص زودهنگام می‌تواند از بروز عوارض جدی‌تر جلوگیری کند.
- نشانه‌های کتواسیدوز دیابتی (Diabetic Ketoacidosis – DKA) یک وضعیت اورژانسی و بسیار خطرناک است که در اثر سطوح بسیار بالای قند خون و کمبود انسولین شدید رخ می‌دهد. بدن به جای گلوکز، شروع به سوزاندن چربی‌ها برای انرژی می‌کند که منجر به تولید مواد سمی به نام کتون‌ها می‌شود. نشانه‌های کتواسیدوز دیابتی نیاز به مراقبت فوری پزشکی دارند و شامل موارد زیر می‌شود:
- تهوع و استفراغ شدید به دلیل تجمع کتون‌ها در بدن؛
- درد شکم درد شدید و منتشر در ناحیه شکم؛
- تنفس عمیق و سریع (تنفس کوسمال یا Kussmaul Respiration) بدن سعی می‌کند با دفع دی‌اکسید کربن از طریق تنفس، اسیدیته خون را کاهش دهد. این تنفس دارای بوی میوه (شبیه بوی لاک ناخن یا استون) است؛
- خواب‌آلودگی غیرقابل کنترل، گیجی یا حتی از دست دادن هوشیاری به دلیل تأثیر اسیدیته بالای خون بر مغز؛
- خشکی شدید دهان و پوست نشان‌دهنده کم‌آبی شدید بدن است؛
- افزایش شدید تشنگی و ادرار معمولا در کنار علائم دیگر بروز می‌یابد. در صورت مشاهده هر یک از این علائم می‌بایست در اولین فرصت به اورژانس مراجعه کنید. توجه داشته باشید که تأخیر در درمان کتواسیدوز دیابتی می‌تواند کشنده باشد.
جمع‌بندی قند خون بالا یک علامت هشداردهنده جدی است که نباید نادیده گرفته شود. درک صحیح از نشانه‌های آن، نخستین گام در راستای تشخیص زودهنگام و مدیریت مؤثر دیابت است. تشخیص به موقع هیپرگلیسمی (قند خون بالا) و اقدام برای کنترل آن، می‌تواند از آسیب‌های طولانی‌مدت به اعصاب (نوروپاتی)، رگ‌های خونی، چشم‌ها (رتینوپاتی)، کلیه‌ها (نفروپاتی) و سایر ارگان‌های حیاتی بدن جلوگیری کند. پیگیری منظم سلامت، انجام آزمایشات دوره‌ای قند خون (به‌ویژه برای افراد دارای سابقه خانوادگی دیابت یا اضافه وزن) و در صورت لزوم، مشاوره با پزشک و متخصص تغذیه، کلید پیشگیری از عوارض جدی هیپرگلیسمی است. به یاد داشته باشید که سبک زندگی سالم شامل رژیم غذایی متعادل و فعالیت بدنی منظم نقش بسیار مهمی در کنترل و پیشگیری از قند خون بالا دارد. با آگاهی و مراقبت، می‌توان زندگی سالم و بدون عارضه‌ای داشت.
